فرناز علیزاده؛ بازار: ابر و باد و مه و خورشید و فلک، پشت هاله تیره و بد رنگی که به آسمان تهران چسبیده، پنهان شدهاند. سالهاست شروع فصل سرد در پایتخت و سایر کلانشهرهای کشور بهجای اینکه آغاز بارش باران و برف باشد، بهمعنای بازگشت ماسکی سیاه و سمج روی دهان شهرهاست. تقریبا تمام شهروندان میدانند از اول مهرماه منتظر چه باشند؛ تعطیلی مدارس و ادارات، محدودیت در تردد خودروها و آمار فزاینده بیماریهای قلبی و تنفسی همچنین رشد مرگومیرهای متاثر از آلودگی.
سازمانها و نهادهای مسئول در قانون «هوای پاک» هم تا بادی بوزد و باران ببارد، انگشت اتهام را به سوی یکدیگر میگیرند. این سناریوی قدیمی امسال با تغییری قابلتامل همراه شد؛ متهمکردن خودروی شهروندان بهعنوان منبع اصلی آلودگی هوا و حمله به خودروسازان. ادعایی که با سخنان یکی از معاونان وزیر بهداشت آغاز شد و ظرف چند هفته رقابت بر سر این به وجود آمد که کدام نهاد یا مسئول عدد بالاتری برای تقصیر و قصور خودروی شهروندان ارائه دهد؛ چنانکه سخنگوی دولت و رئیس مجلس در یک روز ۲ ادعای متفاوت در اینباره مطرح کردند:
*محمدباقر قالیباف، رئیس مجلس ۱۱ آذر امسال : ۸۲ درصد آلودگی هوای تهران ناشی از وسایل متحرک شهری یعنی خودروهاست.
*فاطمه مهاجرانی، سخنگوی دولت ۱۱ آذر امسال: ۶۰ درصد از آلودگی کلانشهرها ازجمله تهران ناشی از خودروست.
منبع آماری مسئولان برای منشاء آلودگی هوا چیست؟
یکی از رایجترین روشهای ارزیابی برای تخمین میزان نرخ آلایندهها، «سیاهه انتشار» است که آلایندگیهای مختلف را به تفکیک موقعیت مکانی و در مقیاس زمانی مشخص (مثلا یک سال) بیان میکند. با این حال این روش پنج ناگفته مهم دارد؛
۱. سیاهه انتشار امکان شناسایی آلایندههای ناشی از فرایندهای غیرسوختی ندارد.
۲. سیاهه انتشار قادر به تحلیل ذرات معلق نیست؛ زیرا در سیاهه، میزان انتشار مستقیم ذرات تعیین میشود، در حالی که بخش قابل توجهی از غلظت ذرات معلق در جو، سهم ذرات ثانویه است که در نتیجه فعل و انفعالات شیمیایی در جو شکل گرفتهاند.
۳. بر اساس آخرین گزارش مرکز پژوهشهای مجلس، علیرغم تحقیقات متعدد مربوط به آلودگی هوا علیالخصوص در شهر تهران مطالعات یکپارچه و مداومی در این زمینه انجام نشده و فقدان اطلاعات قیاس میان منابع آلاینده را ناممکن ساخته است.
۴. آخرین سیاهه انتشار متعلق به سال ۹۶ است و تا کنون بهروز نشده است.
۵. هیچ مدل و روشی قادر به تفکیک هر منبع و شناسایی ذرات معلق موجود در منابع مختلف نیست.
با این حال حتی واپسین سیاهه انتشار که ۷ سال پیش منتشر شد، اذعان دارد خودروهای سواری شهروندان برخلاف ادعاها تنها ۱۴ درصد در آلودگی هوا سهم دارند و ۲۶ درصد نیز سهم خودروهای تجاری و موتورسیکلتهاست. همچنین زیر لوای کلیگویی درباره سهم خودروها (اعم از سواری، کامیون و موتور سیکلت) چند واقعیت نادیده گرفته میشود؛
۱. فرسودگی و اثرات سوخت خودروهای تجاری (گازوئیل)؛ یک خودروی گازوئیلی فرسوده (کامیون، اتوبوس، وانت پیکاپ قدیمی) بهطور متوسط ۱۰ تا ۳۰ برابر یک خودروی سواری فرسوده آلاینده تولید میکند. به زبان ساده با وجود اینکه تعداد سواریها ۱۶٫۸۶ برابر گازوئیلیهاست، کل آلودگی ناشی از خودروهای گازوئیلی فرسوده ۵ تا ۶.۵ برابر کل آلودگی خودروهای سواری فرسوده است.
۲. کیفیت سوخت (بنزین) موتورسیکلتها و خودروهای سواری؛ گفته میشود بنزین توزیع شده در ایران یورو۴ است، اما بر اساس گزارشها در برخی شهرستانها با کیفیت یورو ۳ و یورو ۲ نیز توزیع میشود. علاوه بر این در موارد پرشمار برای تولید بنزین بهاندازه نیاز کشور، تولیدکنندگان ناچار به کاستن از اکتان بنزین هستند که بهمعنای کاهش کیفیت سوخت است. اگرچه بنزین سوپر با احتراق کاملتر، آلودگی را ۱۰-۱۵٪ کمتر میکند اما یا در دسترس نیست یا قیمت بالایی دارد.
۳. عمر وسایل نقلیه و ارتباط میان فرسودگی و آلایندگی: بر اساس آمار، در سراسر کشور ۴۱ میلیون و ۲۰۶ هزار دستگاه خودرو در حال تردد هستند که از این مقدار بیش از ۲۲ میلیون دستگاه فرسوده (با عمر بالای ۲۰ سال یا کارکرد بیش از ۲۰۰ هزار کیلومتر) هستند و ۱۰ تا ۲۰ برابر خودروهای جدید، آلودگی تولید میکنند.
جدول میزان خودروهای فرسوده در کشور
|
سواری (دستگاه) |
موتور سیکلت |
وانت |
تاکسی |
اتوبوس |
مینیبوس |
|
۷ میلیون و ۵۵۲ هزار |
۱۱ میلیون و ۳۹۵ هزار |
۲ میلیون |
۳۸۵ هزار |
۵۹ هزار |
۹۷ هزار |
|
کامیون |
خودروی دولتی |
کامیونت |
کشنده و تریلر |
خودروی کار |
سایر |
|
۲۱۴ هزار |
۴۱هزار |
۲۵ هزار |
۵۳ هزار |
۱۲۳ هزار |
۸۳ هزار |
|
مجموع خودرهای فرسوده |
۲۲ میلیون دستگاه |
||||
چرا امسال از سهم «مازوت» در آلودگی حرفی زده نمیشود؟
مازوت ماده قیرمانندی است که در انتهای پروسه تقطیر نفت باقی میماند ولی چون قابل احتراق است، بهعنوان سوخت کشتیهای قارهپیما و نفتکش استفاده میشد. هزینه پایین، انرژی بالا و دسترسی آسان مازوتسوزی باعث شد بهعنوان یک سوخت گرمایشی در معدودی از کشورها از جمله ایران مورد استفاده قرار بگیرد. از آنجایی که این سوخت سنگین غلظت بالایی از گوگرد و نیتروژن دارد، از آن بهعنوان «کثیفترین منبع سوخت» یا «سوخت کثیف» و عامل اصلی انتشار گازهای گلخانهای نام میبرند.
۱. آمارهای جهانی نشان میدهد فقط در یک سال ۲۶۵ هزار نفر بر اثر ترکیبات ناشی از سوخت سنگین کشتیها جان خود را از دست داده و میلیونها کودک دچار آسم شدهاند؛ چون گاز ناشی از احتراق سوختهای سنگین حتی با غلظت پایین نیز میتواند مشکلات ریوی را تشدید کند.
۲. اثرات انتشار گوگرد ناشی از احتراق سوختهای سنگین روی محیط زیست نیز اثر سوء داد. هنگامی که دی اکسید گوگرد با آب موجود در ابرها واکنش نشان میدهد، اسید سولفوریک ایجاد میکند. وقتی این اسید با آب مخلوط میشود، «باران اسیدی» میسازد.
با این حال عواملی چون افزایش مصرف سوخت یا کمبود منابع گاز باعث شده روزانه در کشور ما ۲۱ میلیون لیتر مازوت سوزانده میشود. بر اساس گزارشی که خبرگزاری فارس منتشر کرده، نیروگاه مفتح(همدان)، سلیمی (اصفهان) و شازند(اراک)، رکودداران مصرف مازوت در کشور هستند.
بر اساس واپسین سیاهه انتشار، یکسوم از منابع آلودگی هوا ناشی از صنایع و نیروگاههاست. دولت مسعود پزشکیان سال گذشته اعلام کرد برای جلوگیری از آلودگیهای شدید هوا مازوتسوزی را متوقف کند، اما بعد از تبلیغات بسیار در نهایت مازوتسوزی در سه نیروگاه در اراک، کرج و اصفهان متوقف شد.
سوال مهم؛ اگر سهم نسبتا برابر مازوتسوزی و آلودگی ناشی از کیفیت سوخت و فرسودگی خودروها را بر اساس واپسین سیاهه انتشار که آخرین سند رسمی در اینباره است، بپذیریم چرا برخی مسئولان تلاش دارند اولا در موضعگیریها به بخش خودرویی وزن بیشتری بدهند، درثانی سوخت کثیف یا مازوتسوزی را نادیده بگیرند و درنهایت با چشمبستن بر واقعیات درباره کیفیت سوخت و عمر خودروها، آلودگی هوا را به کیفیت خودروهای وطنی نسبت دهند؟
