به گزارش خبرنگار مهر، نسبت علم به دین و نسبت هر کدام از این مقولهها به زندگی انسان در ابعاد گوناگون پرسشی است که همواره ذهن آدمی را در طول تاریخ بشر به خود مشغول کرده است. بخش بزرگی از این پرسشهای عمیق به کاربرد دین و علم باز میگردد و اینکه آیا وجود هر یک از این دو میتواند خلأ نبود دیگری را جبران کند یا خیر. آنچه در برخی مکاتب شاهد آن هستیم حذف یکی از این دو گزاره است، در مکتب غربی دین به کنار گذاشته شده و در برخی مکاتب دین محور، علم و تجدد به طور مطلق حذف شده است، اسلام اما درباره هر یک از این دو و نسبت دین و علم با یکدیگر، پاسخی متفاوت دارد.
حجت الاسلام حمیدرضا شاکرین استاد گروه منطق فهم دین پژوهشکده حکمت و دین پژوهی در سلسله مباحثی به پرسشهایی که بر سر دوگانه علم و دین به خصوص پرسشهایی که در ارتباط با علم فیزیک و پدید آمدن جهان هستی اشاره دارد با نگاهی دینی پاسخ داده است. وی در مبحث پیش رو به برخی مثالها در خصوص چگونگی نظم زمین اشاره میکند.
عرض کردیم که جهان بهگونهای ساخته شده است که بتواند میزبان انسان باشد، و برای اینکه بتواند چنین میزبانی را امکانپذیر کند، از همان لحظه انفجار بزرگ، مسائل بیشماری با دقتی شگفتانگیز دست به دست هم دادهاند. بهعنوان مثال، اگر شدت انفجار بزرگ و سرعت انبساط جهان کمی بیشتر از آنچه واقعاً رخ داده بود، هیچگونه ستاره، منظومه یا کهکشانی شکل نمیگرفت و شرایطی برای پیدایش موجودات زنده، از جمله انسان یا دیگر جانوران، هرگز فراهم نمیشد. از سوی دیگر، اگر سرعت انبساط حتی بهاندازه نصف آنچه رخ داده بود، جهان دوباره بهسرعت فرو میپاشید و دوباره هیچ فرصتی برای شکلگیری حیات باقی نمیماند.
همین اصول به نیروهای بنیادین طبیعت نیز تعمیم مییابد؛ چراکه اگر نسبتهای میان این نیروها حتی بهاندازه اندکی تغییر میکرد، شرایط لازم برای پیدایش حیات کربنپایه که حیات ما بر آن استوار است دیگر ممکن نبود. فیزیکدانان چهار نیرو را بهعنوان نیروهای بنیادین طبیعت شناسایی کردهاند: نیروی الکترومغناطیس، نیروی گرانش، نیروی هستهای قوی و نیروی هستهای ضعیف. این چهار نیرو با دقتی فوقالعاده در نسبتهای مشخصی با یکدیگر تنظیم شدهاند که هرگونه انحراف جزئی از این نسبتها، امکان وجود ما را کاملاً از بین میبرد.
یکی از مهمترین این نسبتها، رابطه بین نیروی گرانش و نیروی الکترومغناطیس است. از میان این چهار نیرو، نیروی الکترومغناطیس قویترین و نیروی گرانش ضعیفترین است. اما «قویترین» و «ضعیفترین» یعنی چه؟ این دو نیرو با نسبتی بسیار دقیق به یکدیگر مرتبطاند: نیروی گرانش تقریباً (۱۰^{-۳۵}) برابر ضعیفتر از نیروی الکترومغناطیس است. این نسبت ظاهراً بیمعناست، اما در عمل، همین تعادل ظریف است که زندگی را ممکن ساخته است. زیرا گرانش با افزایش جرم، بهصورت بسیار شدیدی افزایش مییابد و جرم زمین، با وجود آنکه برای ما عادی بهنظر میرسد، از دیدگاه فیزیکی، جرمی بسیار عظیم و چشمگیر است. اگر نیروی گرانش زمین حتی بهاندازه یک ذره بیشتر از آنچه هست بود، چه اتفاقی میافتاد؟ ما اصلاً نمیتوانستیم روی این سیاره زندگی کنیم؛ زمین ما را بهطور کامل به خود میبلعید. هر بار که میخواستیم بایستیم یا راه برویم، حتی قلمهای دستمان را نمیتوانستیم نگه داریم. اما شما میبینید که نه تنها چنین چیزی رخ نمیدهد، بلکه زمین بهگونهای است که موجودات زنده گوناگون از جانوران کوچک تا پرندگانی که در آسمان پرواز میکنند بهراحتی در آن زندگی میکنند.
در اینجا یک مثال ساده میزنم وقتی با یک شانه پلاستیکی به موهایتان میمالید و آن را نزدیک یک تکه کاغذ کوچک روی زمین میکنید، کاغذ از روی زمین بلند میشود. چرا؟ چون نیروی الکترومغناطیس ساکنِ آن شانه، بر نیروی گرانش عظیم کل سیاره زمین که آن کاغذ را به سطح خود چسبانده است، غلبه میکند. این تعادل ظریف است که به ما اجازه میدهد نه تنها زندگی کنیم، بلکه هواپیما بسازیم، از یک نقطه به نقطه دیگر سفر کنیم و در آسمان پرواز کنیم. همین نسبتهای دقیق، از همان لحظه انفجار بزرگ، با دقتی باورنکردنی تنظیم شدهاند و هرگونه تغییر جزئی در آنها، مانع از پیدایش ما و زندگی روی زمین میشد.
بنابراین، جهان دارای یک طرح تنظیم بسیار دقیق، ظریف و پیچیده است که از همان آغاز تاریخ کیهان، هویدا میشود. این هماهنگیهای شگفتانگیز نشاندهنده آن هستند که پشت این جهان، موجودی هوشمند، آگاه و غایتنگر قرار دارد که جهان را بهگونهای آفریده که بتواند میزبان انسان باشد. سخن قرآن در این باره یادآور میشود: «أَلَمْ نَجْعَلِ الْأَرْضَ مِهَادًا؟» آیا ما زمین را گهوارهای برای شما قرار ندادیم؟ گهوارهای که آرامش، سکونت و زیستپذیری را برایتان فراهم کند.
