خبرگزاری مهر، یادداشت مهمان_فاطمه سادات تقوی، پژوهشگر کارگروه مطالعات فضای مجازی پژوهشکده باقرالعلوم علیه‌السلام؛ در دهه‌های اخیر، گسترش فناوری‌های دیجیتال و سیطره ارتباطات مجازی، به موازات امکانات بی‌سابقه خود، به تضعیف پیوندهای عمیق و عاطفی انسانی انجامیده است. این پدیده، جامعه را با «گسست ارتباطی» و «کثرت‌گرایی فرهنگی بی‌حد» مواجه ساخته که نتیجه آن، تعمیق شکاف بین ارتباطات کمّی و کیفی و سست شدن بنیان‌های حس تعلق جمعی است. در چنین فضایی، مفهوم «محله» به عنوان کوچک‌ترین واحد اجتماعی شهری، که ساکنان آن بر اساس ویژگی‌های مشترک می‌توانند به اهداف جمعی دست یابند، اهمیتی دوچندان می‌یابد. هیئت‌های مذهبی، با ایجاد شبکه‌های اعتماد و تقویت سرمایۀ اجتماعی، پاسخی مؤثر به بحران «بی‌مکانی» ناشی از مدرنیته هستند. این نهادها از طریق آئین‌های جمعی و تولید معانی مشترک، نه تنها به بازتولید هویت مکانی می‌پردازند، بلکه شکلی از مقاومت فرهنگی در برابر فرآیندهای جهان‌شونده عصر دیجیتال به شمار می‌روند.
هیئت به عنوان سرمایۀ اجتماعی محله
مؤلفه‌های وجودی هیئت‌ها، از جمله سرمایه اجتماعی مبتنی بر عاطفه و باور مشترک، در مقیاس‌های کوچک‌تر اجتماعی مانند محله، کارآمدتر عمل می‌کنند. در این مقیاس، تقویت عاملیت جمعی، افزایش احساس اشتراک در سرنوشت جمعی و تمرکز بر جزئیات روابط انسانی، قابلیت بیشتری دارد. از این رو، یک رابطه دوسویه و تقویت‌کننده شکل می‌گیرد؛ محله بستر ملموس و زنده برای تحقق کارکردهای هیئت است و هیئت، به نوبه خود، عاملی برای انسجام‌بخشی، هویت‌سازی و توانمندسازی ساکنان محله می‌شود. این دوگانه متقابل، ظرفیت بی‌بدیلی برای سیاست‌گذاری اجتماعی، به ویژه در حوزه علوم ارتباطات، فراهم می‌آورد. هیئت با تکیه بر سرمایه اجتماعی و اعتماد نهادینه‌شده‌ای که ایجاد می‌کند، می‌تواند به ارائه سبک زندگی اسلامی و الگویی برای تحول جامعه در سطح خرد بپردازد.
از مهارت‌افزایی تا کادرسازی
ظرفیت انسانی هیئت‌ها فراتر از برگزاری مراسم مذهبی است. این نهادها با تبدیل شدن به «مدرسه عملی مهارت‌آموزی»، فضایی زنده برای تقویت ارادۀ نیروی متعهد و کارآمد فراهم می‌کنند. جوانان در دل این مجموعه، اصولی هویتی مانند برنامه‌ریزی، انضباط، نظارت، اجرا، مدیریت زمان و درایت را به صورت عملیاتی فرا می‌گیرند و روحیه تعاون و کار جمعی در وجودشان نهادینه می‌شود. این ویژگی، عاملی کلیدی برای مقابله با فردگرایی افراطی عصر دیجیتال است. در بعدی فراتر، هیئت می‌تواند با مأموریت کشف، جذب و به‌کارگیری ظرفیت‌های نهفته محله، به کادرسازی و سازماندهی نیروها بپردازد. مدیریت اثرگذار در هیئت، که بر پایه مسئولیت‌پذیری، مشورت، دوری از انگیزه‌های شخصی، برنامه‌ریزی منظم و تفکر انتقادی استوار است، می‌تواند این ظرفیت را به فعلیت درآورد و تأثیرات عمیقی در تحول بافت اجتماعی محله ایجاد کند.
نقش راهبردی در توسعه اقتصادی-اجتماعی
هیئت می‌تواند گام‌های استواری در مسیر تحقق امور خیر و برقراری عدالت اجتماعی بردارد. این نهاد با تجمیع ذخیره‌های مردمی و جهت‌دهی سازنده به آنها، می‌تواند به موتور محرکه توسعه و پیشرفت همه‌جانبه اجتماعی تبدیل شود. توانمندسازی اقتصادی جامعه از طریق ایجاد اشتغال، مهارت‌افزایی و تلاش برای خودکفایی نسبی، از دیگر کارکردهای هیئت است که به اجرای قدرتمند پروژه‌های اجتماعی می‌انجامد. خودجوش بودن فرآیند جمع‌سازی در هیئت‌ها که ریشه در انس و محبت قلبی دارد، از نیاز به بسیاری از راهبردهای پیچیده و پرهزینه برای ایجاد تشکل‌ها می‌کاهد. در نتیجه، بهره‌گیری نظام‌مند از ظرفیت‌های مکانی، انسانی و معرفتی هیئت می‌تواند به ظهور الگویی موفق از محله در تراز جامعه اسلامی در عصر ارتباطات مدرن منجر گردد.
