خبرگزاری مهر -گروه هنر؛ اگرچه در تعریف و تشریح آنچه بر موسیقی ملی ایران زمین گذشت می‌توان به گزاره‌های رسانه‌ای متعددی رجوع کرد و به علل کاهش مخاطب در این عرصه به دلیل سوءمدیریت‌ها و اشتباهات مختلف پی برد، اما یکی از بارزترین ویژگی‌هایی که رجعت دوباره به آنها حداقل می‌تواند یادآوری و بازخوانی مناسبی برای خوانش دوباره آثار موسیقایی در این عرصه کند، تولید آثار ملی میهنی متعددی است که طی سال‌های گذشته توسط هنرمندان دارای احترام و ارزشمند موسیقی ایرانی چه در قالب «آلبوم»، چه در قالب «تک آهنگ» و چه در قالب «یک اثر موسیقایی در یک آلبوم» پیش روی مخاطبان این حوزه قرار گرفته‌اند. آثاری که به دلیل هوشمندی آهنگساز و نوازنده و خواننده در انتخاب آثاری که برای تولید انتخاب کردند، این کارها را نه تنها تبدیل به ماندگارترین و ممتازترین آثار ملی – میهنی کردند، بلکه از آنها می‌توان به عنوان ممتازترین آثار موسیقایی در حوزه موسیقی ایرانی یاد کرد. آثاری که بسیاری از آنها فارغ از دیدگاه سیاسی – اجتماعی که در زمان انتشار خود داشتند و مخاطب می‌توانست به صلاحدید آنچه در روزگارش اتفاق افتاده از آن برداشت‌های مختلفی داشته باشد، اما دربرگیرنده مؤلفه‌های موسیقایی ارزشمند و ممتازی بودند که نمی‌توان از نام آنها به راحتی عبور کرد.
اساساً توجه به آثار موسیقایی که در حوزه‌های وطن دوستی و وطن پرستی توسط هنرمندان موسیقی کشورمان تولید شده، به ویژه در این روزها که کشورمان در بطن اتفاقات و التهابات مختلفی قرار دارد، امری اجتناب ناپذیر است که می‌تواند فارغ از دل‌زدگی‌ها، دعواهای سیاسی، اختلافات درون‌گروهی، منازعات اجتماعی و تقابل رویکردهای مختلف اندیشه‌ای که پرداخت به آنها مجال دیگری می‌طلبد، شرایط روحی مناسبی را برای فرار از این التهابات فراهم سازد که شنیدن به آن هم دربرگیرنده ایجاد روحیه وحدت‌طلبی و ایران‌دوستی و هم شنیدن موسیقی است که روزی روزگاری نقل محافل و دستگاه‌های پخش صوتی خانه‌ها و اتومبیل‌ها و مغازه‌های بودند اما هم اینک در مهجورترین شکل ممکن میان موجی از آلودگی‌های صوتی نشأت گرفته از تولیدات نازل موسیقایی قرار گرفته‌اند.
امروز سوم شهریور مصادف است با آغاز حمله نیروهای متفقین در جنگ جهانی دوم به ایران در ۱۳۲۰ (۱۹۳۹ م). حمله‌ای که به بهانه حضور جاسوسان آلمانی در ایران آغاز شد و زمینه سقوط پهلوی اول را فراهم کرد و بعد از آن تا ۱۳۲۵، زمانی که شوروی نیروهای خود را از خاک ایران خارج کرد؛ ادامه یافت به همین بهانه به سراغ بازنشر گزارشی درباره یکی از مشهورترین سرودهای ملی – میهنی رفته‌ایم که با گذشت چندین دهه از ساخت آن به واسطه حضور بزرگان موسیقی و ادبیات این سرزمین توانسته همچنان در ذهن و گوش شنیداری مردم باقی بماند و جزو جدایی‌ناپذیر رویدادها و موفقیت‌های ملی کشورمان در بخش‌ها و گونه‌های مختلف شده است. بله سرود ملی میهنی «ای ایران» با ترانه حسین گل‌گلاب، آهنگسازی روح‌الله خالقی و خوانندگی غلامحسین بنان که به سال ۱۳۲۳ تولید شد. سرودی که به گمان بسیاری از کارشناسان و حتی مخاطبان عادی موسیقی به نوعی سرود ملی غیر رسمی ایرانیان است و این ارزشمندی به حدی بود که به ثبت ملی نیز رسیده است.
البته که درباره پیشینه و دلایل ساخت سرود «ای ایران» روایت‌های متعددی وجود دارد که می‌توان بر اساس این روایت‌ها به حدس و گمان‌های متعددی نیز دست پیدا کرد. شرایطی که بعد از گذشت سال‌ها همچنان در مقاطعی موجب ایجاد شبهاتی شده و کار را حتی به رسانه‌ها می‌رساند. به طوری که عده‌ای مخالف و عده‌ای هم موافق آنچه روایت شده به بیان نقطه نظرات خود می‌پردازند. شرایطی که می‌تواند در وقت مقتضی مورد واکاوی و بررسی بیشتری قرار گیرد.
روح‌الله خالقی یکی از بزرگ‌مردان موسیقی ایران که در عرصه پژوهش فعالیت‌های بسیار ارزشمندی را در حوزه موسیقی ملی انجام داده، در کتاب ارزشمند خود «سرگذشت موسیقی ایران» درباره سرود «ای ایران» نوشته است: «آهنگساز و گویندهٔ اشعار، آن‌را تحت تأثیر اوضاع زمان ساخته بودند… در آن‌وقت کشور ما را قوای انگلیس و روس و آمریکا اشغال کرده بودند و جنگ بین‌الملل دوم هنوز دوام داشت. تظاهرات ملی نمی‌شد زیرا وضع آماده نبود ولی آهنگ و شعر این سرود احساسات ملی را سخت برانگیخت و مخصوصاً در مقابل خارجیان که در آن مجلس (نخستین اجرای سرود) هم بودند از طرف ایرانیان تظاهرات بیشتری شد و اولین ضربه‌ای بود که به‌طور غیرمستقیم بر پیکر ارتش خارجی که ناخوانده مهمان ما بودند زده شد.»
گلنوش خالقی پژوهشگر و فرزند مرحوم روح‌الله خالقی با بیان اینکه دلیل شکل‌گیری این سرود بحث بین پدر و لطف‌الله مفخم است، توضیح داده است: «معتقد بود هر یک از مایه‌های موسیقی ایرانی فضایی دارند که درباره پیشینه و دلایل ساخت سرود «ای ایران» روایت‌های متعددی وجود دارد که می‌توان بر اساس این روایت‌ها به حدس و گمان‌های متعددی نیز دست پیدا کرد. شرایطی که بعد از گذشت سال‌ها همچنان در مقاطعی موجب ایجاد شبهاتی شده و کار را حتی به رسانه‌ها می‌رساند آهنگسازی در آنها موجب می‌شود اثر هم همان فضا را منعکس کند. برای مثال، دشتی به عنوان مایه‌ای غمگین شناخته شده است در نتیجه اگر اثری در این مایه ساخته شود آن اثر هم الزاماً فضایی غمگین خواهد داشت. پدرم اما این موضوع را رد می‌کرد. او معتقد بود فضای اثر متکی به توانایی آهنگساز و ایده‌های موسیقایی اوست و برای اثبات نظرش، سرود «ای ایران» را که فضایی حماسی دارد در دشتی آفرید. کمی بعد هم از حسین گل‌گلاب درخواست کرد تا شعر سرود را بسراید»
به گواه آنچه به‌صورت رسمی در فضای مجازی درباره سرود «ای ایران» منتشر شده، برخی نیز با تأکید بر وقایع دوران جنگ جهانی دوم، زمان اشغال ایران توسط متفقین در سپتامبر ۱۹۴۱، بر این باورند که ایده سرودن شعر «ای ایران» به حسین گل‌گلاب زمانی الهام شد که او اهتزاز پرچم متفقین بر فراز پادگان استرآباد را مشاهده کرد.
در روایتی دیگر، چنین نقل شده است که روزی حسین گل‌گلاب در راه ملاقات با روح‌الله خالقی در خیابان، شاهد درگیری دو سرباز ایرانی و انگلیسی بوده است که در آن وضع، سرباز انگلیسی به سرباز ایرانی که درجه بالاتری نیز نسبت به آن داشته سیلی می‌زند و سرباز ایرانی به خاطر شرایط وقت که ایران در اشغال بود هیچ واکنشی نشان نمی‌دهد. گل‌گلاب با دیدن این صحنه با چشمانی اشکبار به دیدار خالقی می‌رود و جریان را بازگو می‌کند. و همچنین می‌گوید شعری خواهم گفت تا ایران و روح ایرانی در آن زنده ماند. خالقی نیز می‌گوید که من آهنگ آن را تنظیم می‌کنم و بنان که آنجا بوده نیز می‌گوید من هم شعر را خواهم خواند.
حسین گل‌گلاب نیز درباره این اثر نوشته است: «در سال ۱۹۴۴، در شرایطی که چکمه‌های نیروهای اشغال‌گر هر وطن‌پرستی را می‌لرزاند، من ایده این شعر به ذهنم رسید. سپس پروفسور خالقی موسیقی آن را نوشت و در برابر همه مقاومت‌های سیاسی، این ترانه راه خود را به دل و روح مردم پیدا کرد. نخستین اجرای آن، در ۲۷ مهرماه ۱۳۲۳ در تالار دبستان نظامی دانشکده افسری با صدای غلامحسین بنان و به سرپرستی روح‌الله خالقی در خیابان استانبول طی دو شب متوالی برگزار شد. سرود «ای ایران» آنقدر اثر کرد که شنوندگان تکرار آن را خواستار شدند و سه بار تجدید شد. استقبال و تأثیر این سرود باعث شد که وزیر فرهنگ وقت، هیئت نوازندگان را به مرکز پخش صدا دعوت کرد تا صفحه‌ای از آن ضبط و همه روزه از رادیو تهران پخش شود. اجرای دیگر، مربوط به سال‌های ۱۳۳۷ تا ۱۳۴۲ در برنامه گل‌ها است که غلامحسین بنان این سرود را خواند.»
در سال ۱۳۵۰ نیز اُپرای رادیویی این سرود با همکاری ارکستر بزرگ رادیو تلویزیون ملی ایران با رهبری فرهاد فخرالدینی و خوانندگی مرحوم اسفندیار قره‌باغی انجام گرفت. دو اجرای دیگر از این اثر نیز یکی با صدای مرحوم حسین سرشار و دیگری با صدای رشید وطن‌دوست موجود است.
پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران به دلیل برخی از سو برداشت و سوءتفاهماتی که درباره این سرود به وجود آمد پخش سراسری آن نیز تا مقطعی ممنوع شد، اما پس از مدتی این سرود بار دیگر مورد استفاده قرار گرفت و حتی در مقطع مربوط به دوران دفاع مقدس از آن برای ایجاد روحیه ملی – میهنی است بهره برداری شد.
آنچه روایت شد، پیشینه‌ای از نحوه ساخت سرود «ای ایران» است که اکنون در قالب‌های مختلف پیش روی مخاطبان قرار گرفته و همان طور که گفته شد در مقاطعی هم موجب بروز برخی از ابهامات و شبهاتی شد که در رسانه‌های بیگانه نیز به آن پرداخته شده بود.
چندی پیش یسنا خوشفکر یکی از پژوهشگران و مدرسان حوزه موسیقی در یادداشتی به بیان نقطه نظرات خود در این زمینه پرداخت؛ برای مشاهده متن یادداشت «سرود ای ایران چرا سروده شد؟» اینجا را کلیک کنید.
