خبرگزاری تسنیم؛ گروه اقتصادی ــ در دهههای اخیر، فشار بر منابع آب شیرین جهان بهشدت افزایش یافته است. جمعیت رو به رشد، شهرنشینی گسترده، تغییرات اقلیمی و فرسایش پوشش گیاهی، همگی در کنار هم، بحران آب را از یک چالش زیستمحیطی به یک تهدید امنیتی و اقتصادی تبدیل کردهاند. ایران نیز بهدلیل موقعیت جغرافیایی خشک و نیمهخشک، میانگین بارش کم (حدود 250 میلیمتر در سال)، و کاهش مداوم منابع سطحی و زیرزمینی، در گروه کشورهایی قرار دارد که با کمبود حاد آب روبهرو است.
بیشتر بخوانید
«نجات آب» ــ 44 | تدوین سناریوهای آیندهپژوهی منابع آب«نجات آب» ــ 45| آموزش جدی استفاده بهینه از منابع آب
در این زمینه، نگاه سنتی به مدیریت آب ــ متمرکز بر ساخت سدها و انتقال آب ــ دیگر پاسخگوی نیازهای عصر حاضر نیست. بلکه، تحول باید در الگوی مصرف رخ دهد؛ یعنی آنجا که بیشترین حجم آب (حدود 90 درصد در کشورهای خشک)، در بخش کشاورزی مصرف میشود. این امر ضرورت بازنگری در نوع محصولات کشتشده و روشهای تولید را پررنگ میکند. کشت محصولاتی که در شرایط کمآبی رشد کنند، تنها یک گزینهٔ جایگزین نیستند، بلکه یک تغییرِ استراتژیک در مدل مصرف منابع هستند. این دیدگاه، راه را برای ورود به گفتوگوی بعدی ــ پیرامون کشتهای نوین مقاوم به خشکی ــ هموار میسازد.
ضرورت و اهمیت
اگرچه کمبود آب یک محدودیت فیزیکی است، اما واکنش به آن میتواند یک انتخاب هوشمندانه باشد. در این راستا، ترویج کشتهای مقاوم به خشکی ــ مانند سورگوم، کنجد، چغندر قند خشکیپسند، و گندم دیم بهینهشده ــ یک سیاست راهبردی است که ابعاد آن از امنیت آب تا امنیت غذایی و حتی ثبات اجتماعی را دربرمیگیرد.
سورگوم، بهعنوان نمونهٔ برجسته، دارای چند ویژگی کلیدی است: اولاً، بازده آبی (Water Use Efficiency) آن ــ بیانگر مقدار زیستتوده یا دانه تولیدشده به ازای هر مترمکعب آب مصرفی ــ در مقایسه با ذرت و گندم، بهمراتب بالاتر است. ثانیاً، سیستم ریشهای عمیق و هماهنگی فیزیولوژیک آن با تنش خشکی (مانند بسته شدن روزنهها در ساعات گرم روز) باعث میشود که در شرایط دیم و با حداقل آبیاری، عملکرد قابلتوجهی داشته باشد. ثالثاً، تنوع ژنتیکی بالای آن امکان اصلاح و تطبیق با شرایط محلی را فراهم میآورد.
در حالیکه ایران سالانه میلیونها تن ذرت وارد میکند، جایگزینی بخشی از ذرت با سورگوم، ضمن کاهش وابستگی به واردات، فشار بر منابع آب داخلی را تسکین میدهد. این انتقال، از یک سو، یک تصمیم کشاورزی، و از سوی دیگر یک سیاست ملی در جهت تابآوری منابع است.
چالشهای فعلی
با وجود مزایای روشن کشت گیاهان مقاوم به خشکی، گسترش آنها با موانع چندبعدی ــ از سطح مزرعه تا سیاستگذاری کلان ــ روبهروست. اولین و شاید عمیقترین چالش، فرهنگ زراعی رایج است. کشاورزان سالها با کشت گندم آبی، برنج و ذرت ــ محصولاتی با بازار پایدار و حمایت دولتی ــ آشنا شدهاند. تغییر الگوی کشت، بدون اطمینان از بازگشت اقتصادی و پشتیبانی فنی، برای آنان ریسکی غیرقابلتحمل بهنظر میرسد.
دوم، زیرساختهای تحقیقاتی و ترویجی هنوز بهاندازه کافی برای این گذار آماده نیست. بذور بهینهشدهٔ سورگوم برای شرایط مختلف ایران (مانند اقلیم گرم و خشک جنوب یا دیم کردستان) هنوز در دسترس نیستند یا در سطحی که بتواند تضمینکنندهٔ عملکرد باشند، تولید نمیشوند.
افزون بر این، سیستمهای ترویج کشاورزی بیشتر بر روی محصولات سنتی متمرکز بوده و دانش جدید ــ مانند زمانبندی آبیاری تکمیلی برای سورگوم دیم ــ بهسرعت و بهدرستی منتقل نمیشود.
سوم، بازار مصرف سورگوم در ایران هنوز ناپایدار است. اگرچه سورگوم بهعنوان خوراک دام و طیور ارزش بالایی دارد، اما ترجیح صنایع خوراکی بر تخمیرپذیری و ویژگیهای فرآوریشدهٔ ذرت است. بدون حمایت از توسعهٔ زنجیرهٔ تأمین و صنایع پاییندستی (مانند تولید علوفهٔ فشرده یا اتانول)، کشاورز ترغیبی برای کشت آن نخواهد داشت. این وضعیت نشان میدهد که حل مسئله تنها در «مزرعه» تمام نمیشود ــ بلکه نیازمند دیدگاهی اکوسیستمی است.
اثر راهکار، در رفع چالشها
ترویج سورگوم و سایر گیاهان خشکیپسند، بهخوبی میتواند به عنوان یک «راهکار چندوظیفهای» عمل کند ــ نه تنها فشار آبی را کاهش دهد، بلکه موانع ذکرشده در بخش قبلی را نیز مدیریت کند. برای نمونه، سورگوم دیم در مناطقی مانند یزد یا سیستان، با مصرف 50 تا 70 درصد کمتر آب نسبت به گندم آبی، میتواند عملکردی معادل 3 تا 4 تن در هکتار داشته باشد که از نظر اقتصادی کاملاً رقابتپذیر است. این امر بهویژه برای کشاورزان کوچکمقیاس حیاتی است، چرا که وابستگی آنها به چاههای غیرمجاز و پرهزینه کم میشود.
همچنین، سورگوم بهدلیل انعطافپذیری آن در کاربردهای مختلف (دانه، علوفه سبز، سیلو، و حتی فیبر برای صنایع غیرغذایی)، امکان ایجاد زنجیرههای ارزش محلی را فراهم میسازد. در استان کرمانشاه، طرحهای آزمایشی تعاونیهای علوفهسازی مبتنی بر سورگوم علاوه بر اینکه اشتغال روستایی را افزایش دادهاند، توزیع درآمد را نیز یکنواختتر کردهاند. این موفقیتهای میدانی نشان میدهند که وقتی یک محصول، هم با شرایط اقلیمی و هم با نیازهای اقتصادی هماهنگ باشد، میتواند بهعنوان موتوری برای توسعهٔ پایدار عمل کند.
در این بستر، راهکار ترویج سورگوم یک جایگزینی فنی، و یک بازتعریف از کشاورزی هوشمند با آب است؛ و موفقیت، دیگر بر مبنای حجم آب مصرفی، بلکه بر اساس ارزش افزودهٔ ایجادشده سنجیده میشود.
روش انجام راهکار
اجرای موفق ترویج سورگوم نیازمند یک طرح چهارمحوره است که همزمان بر بُعد فنی، اقتصادی، نهادی و آموزشی تمرکز داشته باشد.
اول، تولید و توزیع بذر استاندارد: باید مراکز تحقیقاتی (مانند موسسه تحقیقات اصلاح و تهیه نهال و بذر) با شرکتهای خصوصی همکاری کنند تا ارقام بهینهشدهٔ سورگوم ــ متناسب با هر منطقه از لحاظ دما، بارش و خاک ــ تولید و با تضمین خرید، در اختیار کشاورزان قرار گیرد. بستهبندی بذر میتواند شامل QR Code باشد که ویدیوهای آموزشی کوتاه (مثل روش کاشت ردیفی، زمان مناسب آبیاری تکمیلی) را فراهم میکند.
دوم، طرحهای تشویقی هوشمند: بهجای یارانه کلی، میتوان از «پرداخت برای خدمات اکوسیستم» (PES) استفاده کرد: کشاورزانی که سورگوم دیم بکارند، علاوه بر خرید تضمینشده، مزایایی مانند بیمهٔ ریسک خشکسالی یا اولویت در دریافت خدمات فنی دریافت کنند.
سوم، ایجاد کلاستر محلی تولید-مصرف: در هر استان، یک زنجیرهٔ ارزش مبتنی بر سورگوم ــ از کشاورز تا تولیدکنندهٔ علوفه یا واحدهای تولید زیستسوخت ــ شکل گیرد. این کلاسترها میتوانند از طریق صندوق توسعهٔ روستایی و شهری حمایت شوند.
و چهارم، شبکهٔ مشاوران روستایی آبکار: افرادی آموزشدیده که همزمان با گیاهشناسی و هیدرولوژی آشنا باشند و بتوانند بهصورت حضوری و دیجیتال، راهنمایی کنند.
این روشها، هر یک به تنهایی کافی نیستند؛ اما در ترکیب، میتوانند اعتماد کشاورز را جلب کنند. و همین اعتماد است که میتواند تأثیر اقتصادی گستردهای در پی داشته باشد.
تأثیرات اقتصادی
اگر سورگوم در مقیاس 200 هزار هکتار در نیمهخشکهای ایران کشت شود، اثرات اقتصادی آن فراتر از صرفهجویی در آب خواهد بود. بر اساس شبیهسازیهای اقتصادی-آبی، چنین گسترشی میتواند سالانه صدها میلیون مترمکعب آب را ذخیره کند. این آب صرفهجوییشده میتواند به شهرها، تولید برق یا حفظ تالابها اختصاص یابد.
از سوی دیگر، کاهش وابستگی به واردات ذرت (که در سال 1402 بیش از 8 میلیون تن بود) از طریق جایگزینی بخشی از آن با سورگوم داخلی، اولاً از نفوذ قیمتهای جهانی در بازار داخلی جلوگیری میکند و ثانیاً ارز ملی را حفظ میسازد. هر تن سورگوم جایگزینشده، معادل حدود 200 دلار صرفهجویی در واردات است.
همچنین، کشاورزانی که به سورگوم روی آورند، در سالهای خشکسالی کمتر دچار شکست اقتصادی میشوند؛ چرا که هزینهٔ آبیاری کمتر و نوسان عملکرد پایینتر است. این ثبات، اعتماد بانکی را افزایش داده و دسترسی به تسهیلات را بهبود میبخشد.
این شاخصها نشان میدهند که ترویج سورگوم تنها یک تصمیم کشاورزی نیست، بلکه یک سرمایهگذاری در ایمنی اقتصادی بلندمدت است؛ سرمایهگذاریای که همچنان با چالشهای فرهنگی و اجتماعی همراه است، و بررسی این ابعاد، گام بعدی است.
تأثیرات اجتماعی و فرهنگی
درحالیکه بحثهای فنی و اقتصادی دربارهٔ کشتهای مقاوم به خشکی گسترده است، ابعاد اجتماعی و فرهنگی آن اغلب نادیده گرفته میشود. در بسیاری از مناطق روستایی ایران، گندم بخشی از هویت فرهنگی است: مراسمهای محلی، آیینهای برداشت، و حتی داستانهای عامیانه حول محور آن میچرخند. در چنین فضایی، معرفی سورگوم نیازمند یک رویکرد مشارکتی است؛ نه اجرا از بالا به پایین. برای نمونه حضور زنان روستایی در پردازش و تبدیل سورگوم (مانند تولید آرد، عسل نبات محلی، یا خوراک دام خانگی) میتواند اشتغال زنانه را افزایش داده و نقش آنان را در تصمیمگیری خانوادگی تقویت کند.
از سوی دیگر، با کاهش استرس آبی، تنشهای اجتماعی ناشی از رقابت بر سر چاهها و قناتها کم میشود. این تغییر، بهطور تدریجی، گفتمان عمومی را از «چگونگی تقسیم آب کم» به «چگونگی ایجاد ارزش بیشتر با آب کم» تغییر میدهد.
ابعاد زیستمحیطی و اکولوژیکی
کشتهای مقاوم به خشکی مانند سورگوم تنها بهدلیل مصرف کم آب ارزشمند نیستند؛ بلکه نقشی فعال در بهبود سلامت اکوسیستم ایفا میکنند. سیستم ریشهای عمیق و متراکم این گیاه (تا عمق 1٫5 متر) میتواند ساختار خاک را تثبیت کرده و از فرسایش بادی و آبی جلوگیری کند. همچنین، ریشههای سورگوم ترشحات آلی دارند که میکروارگانیسمهای مفید خاک را تحریک کرده و چرخهٔ نیتروژن را بهبود میبخشند.
در طرحهای تلفیقی، سورگوم میتواند بهعنوان یک «محصول پوششی» (Cover Crop) قبل از کشت گندم دیم کاشته شود. این روش ضمن کاهش تبخیر از سطح خاک، رطوبت زمستانی را حفظ کرده و نیاز به کودهای شیمیایی را تا 20 درصد کاهش میدهد.
همچنین، کشت سورگوم در حاشیهٔ تالابها (مانند هامون) میتواند بهعنوان یک مانع طبیعی در برابر گسترش نمکهای سطحی عمل کند و از تخریب زیستگاههای پرندگان مهاجر جلوگیری نماید. این جنبهها نشان میدهند که تصمیمگیری دربارهٔ محصولات کشاورزی یک انتخاب اکولوژیک است.
نقش سیاستگذاری و حکمرانی
پیادهسازی موفق کشتهای مقاوم به خشکی مستلزم یک چارچوب حکمرانی یکپارچه است که از سیاستگذاری کلان تا اجرا در مزرعه را پوشش دهد. در حال حاضر، تصمیمگیریهای مرتبط با الگوی کشت در ایران اغلب در چارچوب برنامههای پنجساله یا بخشنامههای فوری صورت میگیرد؛ اما بصورت جزیرهای و بدون هماهنگی بین وزارت کشاورزی، وزارت نیرو، سازمان حفاظت محیط زیست، و برنامهریزان منطقهای. این شکاف، منجر به تناقضهایی مانند «حمایت از کشت برنج در مناطق خشک» میشود.
راهحل، تعریف الگوهای کشت مبتنی بر حوضه آبریز است؛ مشابه رویکردی که در استرالیا با عنوان Water-Neutral Cropping Systems بهکار گرفته شده است. در این مدل، هر حوضهٔ آبریز دارای یک نقشهٔ «ظرفیت تحمل آبی» است و کشاورزان بر اساس آن، مشوقهایی دریافت میکنند. برای مثال، کشت سورگوم در حوزهٔ زایندهرود میتواند سهمیهٔ بیشتری از آب تخصیصیافته یا اولویت در دریافت بذر با کیفیت داشته باشد.
همچنین، تصویب یک «قانون حمایت از کشاورزی مقاوم به خشکی» میتواند چارچوبی حقوقی برای الزام مراکز تحقیقاتی به توسعهٔ ارقام بومی، و صنایع به جذب محصولات داخلی فراهم کند. در مراکش، قانون Green Morocco Plan با اختصاص 30 درصد بودجهٔ کشاورزی به محصولات کمآب، در ده سال، سطح زیرکشت جو و سورگوم را 200 درصد افزایش داد.
جمعبندی و چارچوب عملبرداری
در پایان این تحلیل، میتوان گفت که ترویج سورگوم و سایر کشتهای مقاوم به خشکی، تنها یک راهکار زراعی نیست؛ یک بازتعریف از رابطهٔ انسان با آب است. در گذشته، آب را منبعی برای تسخیر و تخصیص میدانستیم؛ امروز، باید آن را بهعنوان حلقهای در یک چرخهٔ هوشمند از تولید، مصرف و تجدیدپذیری در نظر گرفت.
برای رسیدن به این دیدگاه، پیشنهاد یک چارچوب سهسطحی عملبرداری میشود:
- سطح ملی: تصویب استراتژی ملی کشتهای کمآب با اهداف مشخص (مثلاً 10 درصد کاهش مصرف آب کشاورزی تا 1408)، و تأسیس شورایی با حضور نمایندگان آب، کشاورزی، محیطزیست و صنعت برای نظارت بر اجرا.
- سطح استانی: طراحی طرحهای کلان منطقهای مبتنی بر حوزههای آبریز، با تخصیص بودجهٔ اختصاصی برای تحقیق، ترویج و توسعهٔ زنجیرههای ارزش محلی.
- سطح مزرعه: راهاندازی شبکهٔ مراکز نوآوری آبکاری روستایی در 100 شهرستان هدف، که خدمات فنی، آموزش دیجیتال، و دسترسی به بازار را در یک پلتفرم یکپارچه ارائه دهند.
همانطور که در بخشهای پیشین دیدیم، این راهحلها تنها در صورتی مؤثرند که همزمان با تغییر فرهنگ تصمیمگیری همراه باشند: از مدیریت مبتنی بر «حجم آب تخصیصیافته» به سمت مدیریت مبتنی بر «ارزش افزودهٔ ایجادشده با هر قطره آب». در این مسیر، سورگوم هرچند یک نقطهٔ شروع ساده است؛ اما نمادی قدرتمند از این امکان است که میتوانیم با طبیعت همکاری کنیم.
——-
منابعی برای مطالعه بیشتر
[1] WMO. (2023). The State of Global Water Resources 2022. Geneva: World Meteorological Organization.
[2] FAO. (2022). AQUASTAT Country Profile: Islamic Republic of Iran. Rome: Food and Agriculture Organization.
[3] Molden, D. (Ed.). (2007). Water for Food, Water for Life: A Comprehensive Assessment of Water Management in Agriculture. Earthscan.
[4] Kassam, A., et al. (2019). Conservation Agriculture in the Middle East and North Africa: Status, Benefits and Challenges. FAO.
[5] Borrell, A. K., et al. (2014). The stay-green trait and its relevance to drought tolerance in sorghum. Journal of Experimental Botany, 65(21), 6143–6158.
[6] Hoekstra, A. Y., & Chapagain, A. K. (2008). Globalization of Water: Sharing the Planet’s Freshwater Resources. Blackwell Publishing.
[7] Salehi, M. H., et al. (2020). Farmer perceptions and adoption barriers of drought-tolerant crops in Iran. Agricultural Water Management, 241, 106324.
[8] Ghobadi, M. E., & Ghobadi, M. (2016). Evaluation of sorghum genotypes under rainfed conditions in western Iran. Bulgarian Journal of Agricultural Science, 22(1), 119–124.
[9] FAO. (2021). The Role of Sorghum in Food Security and Rural Development. Rome: FAO Plant Production and Protection Division.
[10] Kamali, K., et al. (2021). Water productivity of sorghum under different irrigation regimes in central Iran. Irrigation and Drainage, 70(2), 340–349.
[11] Rural Cooperatives Office of Kermanshah Province. (2023). Annual Report on Sorghum-Based Feed Cooperatives. Ministry of Jihad Agriculture.
[12] FAO & ITPGRFA. (2020). Digital Seed Systems for Resilient Agriculture. Rome.
[13] OECD. (2019). Incentives for Water Use Efficiency in Agriculture. OECD Publishing.
[14] Ziaei, A. N., et al. (2022). Economic valuation of water saving through drought-tolerant crops in Iran. Water Policy, 24(4), 751–768.
[15] Central Bank of Iran. (2023). Annual Report on Agricultural Imports.
[16] Rezadoost, F., et al. (2021). Adoption of precision agriculture tools among sorghum farmers in Khuzestan. Journal of Agricultural Science and Technology, 23(5), 1123–1137.
[17] Ahmadi, A., et al. (2022). Participatory on-farm trials of sorghum in semi-arid western Iran: Impacts on adoption and social cohesion. Land Use Policy, 118, 106131.
[18] UN Women & FAO. (2021). Women’s Empowerment in Dryland Agriculture: Case Studies from the MENA Region.
[19] Sistan and Baluchestan Agricultural Jihad Office. (2024). Report on Conflict Reduction after Drought-Tolerant Crop Adoption.
[20] Lal, R. (2020). Soil erosion and the global carbon budget. Environment International, 142, 105877.
[21] Vargas, M., et al. (2022). Root exudates of sorghum enhance soil microbial activity under salinity stress. Plant and Soil, 471(1–2), 421–436.
[22] FAO. (2020). Conservation Agriculture: Case Studies from Iran and the Region.
[23] Wetlands International. (2023). Sustainable Agriculture in Hamoun Basin: Ecological Corridors and Buffer Zones.
[24] National Water Commission (Australia). (2009). Water-Neutral Cropping: Policy Guidelines for Murray-Darling Basin.
[25] Ministry of Agriculture of Morocco. (2022). Evaluation Report: Green Morocco Plan (2008–2022).
[26] ICRISAT. (2021). Sorghum Revival in Maharashtra: A Decade of Impact.
[27] Harsin Rural District Governor’s Office. (2024). Annual Development Report: Sorghum Cooperatives.
[28] Ministry of Energy – Deputy for Water Affairs. (2024). Pilot Results of “Ab-Geraft” Project, Phase II.
[29] World Bank. (2023). Beyond Scarcity: Water Security in the Middle East and North Africa.
[30] Iranian National Climate Change Office. (2024). Draft National Strategy for Drought-Resilient Agriculture.
انتهای پیام/
