خبرگزاری مهر، گروه فرهنگ و ادب، طاهره طهرانی: وقف نهادی کهن و بنیادین در فرهنگ اسلامی و ایرانی است که ریشه‌های آن پیش از اسلام تا تمدن‌های باستانی مصر، روم و ایران ساسانی می‌رسد و سپس در چارچوب تعالیم اسلامی به یکی از ارکان تمدن اسلامی تبدیل، و وارد فرهنگ روزمره مردم و بزرگان جامعه شد.
مفهوم و تعریف وقف
در لغت به معنای «حبس» و «توقف» است و در اصطلاح فقهی عبارت است از حبس اصل مال و جاری ساختن منافع آن در راه خدا یا برای نفع عمومی بدون دریافت عوض. نخستین وقف در اسلام توسط پیامبر اسلام، موسوم به «حوائط سبعه» به نام هفت باغ وقفی، بنیان نهاده شد. در ایران باستان و دوران ساسانیان، بنا بر قوانین دینی، دارایی‌هایی برای امور عام‌المنفعه و مذهبی اختصاص می‌یافت که قابل انتقال یا فروش نبود. این دارایی‌ها، که برای رستگاری روان بانیان بنیاد می‌شدند، نمونه‌ای از نهادهای خیریه‌ای بودند که بعدها در قالب وقف اسلامی تداوم یافتند.
وقف اسلامی از حدود سال‌های ۲۱ و ۲۲ هجری قمری در ایران رواج یافت. در دوره سامانیان نخستین تشکیلات رسمی با عنوان «دیوان اوقاف» تأسیس شد که توسط مقام مذهبیِ «صدرالصدور» اداره می‌شد. در دوران سلجوقیان و به‌ویژه زمان خواجه نظام‌الملک، موقوفات نقش مهمی در ایجاد مدارس نظامیه، بیمارستان‌ها و کتابخانه‌ها داشتند.
جالب این است که وقف لزوماً نیاز به مال و ثروت زیاد نداشته و نمونه‌های جالبی از آن را می‌توان در فرهنگ مردم دید، مثل وقف سایه که مردم عادی بخشی از دیوار خانه خود را که رو به کوچه بوده به قدر یک سکو یا اصطلاحاً پیرنشین به داخل حیاط آورده و فضای ایجاد شده کنار کوچه (چیزی شبیه ایستگاه اتوبوس امروزی) را که مسقف بوده، برای استراحت کوتاه رهگذران در سایه (که ساکنان کویر قدرش را بیشتر می‌دانند) وقف می‌کرده‌اند.
دوره‌های تاریخی وقف در ایران
عصر مغول و ایلخانی: به‌رغم ویرانی‌ها، با نفوذ دانشمندان بزرگی چون خواجه رشیدالدین فضل‌الله، سنت وقف احیا شد و موقوفات متعددی در مدارس، رصدخانه‌ها و مؤسسات عام‌المنفعه پدید آمد.
دوره صفویه: دوران شکوفایی وقف، با گسترش وسیع موقوفات برای آستان‌های مقدس، مدارس و خدمات عمومی، و ایجاد وزارت اوقاف برای تنظیم امور وقفنامهها.
از قاجار تا معاصر: در دوره قاجار وقف به‌عنوان نهاد مردمی در کنار تشکیلات دولتی ادامه یافت و در دوره پهلوی دوم سازمان اوقاف به عنوان نهاد مرکزی متولی موقوفات تشکیل شد که فعالیتش تا زمان حاضر ادامه دارد.
زنان واقف، جاری کنندگان خیر
زنان در تاریخ ایران و جهان اسلام در شکل‌گیری و توسعه نهاد وقف نقش چشمگیری داشته‌اند و اسناد تاریخی نشان می‌دهد که از صدر اسلام تا دوران معاصر، بانوان بسیاری در زمینه‌های مذهبی، آموزشی، فرهنگی و اجتماعی اموال خود را وقف کرده‌اند.
نخستین واقف زن را در دوران اسلامی حضرت فاطمه زهرا (س) می‌دانند، که هفت بستان از نخلستان‌های مدینه را وقف خاندان بنی‌هاشم و بنی‌عبدالمطلب کرد و به عنوان الگوی خیرات و نیکوکاری شناخته می‌شود. خدیجه بنت ربیعا قدیمی‌ترین واقف زن ایرانی، که نزدیک به هزار سال پیش در قزوین می‌زیسته و قناتی را وقف کرده است؛ سند او قدیمی‌ترین سند وقفی سازمان اوقاف است. گوهرشاد بی گم همسر شاهرخ تیموری، بانوی مشهور عهد تیموری که مسجد گوهرشاد مشهد را در قرن نهم هجری ساخت و آن را با درآمد موقوفاتش اداره کرد.
از دیگر زنان واقف می‌توان به بیگ آغا خانم ذوالقدر، بی‌بی شاه بی گم اصفهانی، مهدعلیا گوهرشاد آغا (قاجار)، هاجر خاتون جدیدالاسلام، حاجیه شرف‌نساء خاتون، زهرا سلطان عزت‌السلطنه نظام‌مافی، عزت‌ملک ملک، نسرین و ایران دستغیب بهشتی، سیمین‌تاج ایلخان و… نام برد.
فرهنگ وقف در جامعه
وقف در ایران نه تنها نهادی اقتصادی و دینی، بلکه فرهنگی اجتماعی بوده است. فرهنگ وقف با اصولی چون عدالت اجتماعی، تعاون و رفاه عمومی پیوند دارد و ابزاری برای کاهش فقر و توسعه فرهنگی محسوب می‌شود. در جوامع اسلامی، این فرهنگ همواره عامل پایداری آموزشی، علمی، و رفاهی بوده است. مانند مدارس و دانشگاه‌های موقوفه و بیمارستان‌ها و حسینیه‌ها و مساجد و… به این ترتیب، وقف در تاریخ ایران از مرحله‌ای آئینی و نذری در ایران باستان به نهادی سازمان‌یافته در دوره اسلامی تحول یافت و به صورت یکی از ارکان تمدن، فرهنگ و عدالت اجتماعی، در سراسر جهان اسلام استمرار پیدا کرد.
اهمیت وقفنامهها و اسناد موقوفات
وقفنامهها به دلیل اهمیت سندی، غالباً دارای نثر ادبی فاخر و خط خوش و مهرهای اختصاصی هستند، و نمونه‌های جالبی از آنها را می‌توان در کتابخانه‌ها و مراکز نگهداری اسناد دید. از جمله این اسناد نمونه‌هایی است که در کتابخانه دانشگاه تهران نگهداری می‌شود و بسیار خوش‌خط و خوانا بوده، به تازگی تصاویر این دو وقفنامه منتشر شده است.
نمونه اول وقفنامهای است بسیار خوش‌خط از سال ۱۲۶۳، درباره یک کاروانسرا در تهران؛ که یک حد آن دالان مقابل مسجد مرحوم آقا سید عزیزالله پیش‌نماز بوده است. این وقفنامه از اسناد کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه تهران است.
وقفنامه دوم وقفنامهای است از اسناد کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه تهران، بسیار با ارزش و خوش‌خط، مربوط به یک قنات در محله چالمیدان و کوچه غریبان تهران از ۱۲۸۳ قمری، که تصویر آن را می‌بینید:
این اسناد و وقفنامهها، هرچند در گروه نسخه‌های خطی نمی‌گنجند، اما به دلیل ارزش و اهمیت و البته قدمت تاریخی، مرمت و نگهداری و تصحیح و خواندن آنها مانند نسخ خطی ضروری و مهم است. در عین حال وقفنامهها به دلیل کاربردشان، نمونه‌های قابل توجه و ارزشمندی برای بررسی فرهنگ مردم در مناطق و شهرهای مختلف و شرایط اجتماعی و اقتصادی هر دوره هستند و مطالعه و شناخت آنها برای اهالی فرهنگ نکات جالبی دارد.
