خبرگزاری مهر، گروه حوزه و دانشگاه، سعدانه طباطبائی‌نیا- در دنیای امروز نظام‌های رتبه‌بندی جهانی یکی از ابزارهای مهم برای سنجش کیفیت آموزش عالی و پژوهش کشورها در سطح بین‌المللی هستند. رتبه‌بندی‌ها در کنار نشان دادن جایگاه دانشگاه‌ها در عرصه جهانی می‌توانند نقش مهمی در جذب دانشجویان، پژوهشگران و افزایش همکاری‌های علمی آن‌ها داشته باشند.
در منطقه خاورمیانه سه کشور ایران، عربستان و ترکیه به عنوان سه رقیب سنتی، تلاش می‌کنند جایگاه علمی خود را در سطح جهانی ارتقا دهند. نگاهی دقیق به وضعیت دانشگاه‌های این سه کشور در نظام‌های معتبر رتبه‌بندی جهانی (تایمز، کیو اس و شانگهای) نشان می‌دهد که در میدان پر هیاهوی این رقابت، حضور دانشگاه‌های ایرانی در فهرست‌های رتبه‌بندی پر شمار است و کمیت را سرلوحه کار خود قرار داده است؛ اما کیفیت و حضور در میان بهترین دانشگاه‌های جهان، هنوز نقطه ضعف اصلی دانشگاه‌های ایرانی است. در مقابل عربستان و ترکیه با سرمایه‌گذاری هدفمند سهم بیشتری از دانشگاه‌های برتر را به‌دست آورده‌اند.
براساس سیاست‌های کلی برنامه هفتم توسعه، تعداد دانشگاه‌های ایران با رتبه زیر ۵۰۰ در یکی از نظام‌های رتبه بندی بین المللی، باید به ۲۰ دانشگاه برسد. در این گزارش به بررسی روند جایگاه این سه کشور در سه رتبه‌بندی معتبر تایمز، کیو اس و شانگهای در ۵ سال اخیر می‌پردازیم و سهم دانشگاه‌های با رتبه زیر ۵۰۰ این سه کشور را مورد بررسی قرار می‌دهیم.
عربستان با وجود تعداد کم‌تر دانشگاه‌ها در این سه نظام رتبه‌بندی، نسبت بیشتری از دانشگاه‌هایش توانسته‌اند رتبه زیر ۵۰۰ کسب کنند. ایران دانشگاه‌های زیادی در نظام‌های رتبه‌بندی به ویژه رتبه‌بندی تایمز دارد ولی در کل تعداد دانشگاه‌های با رتبه زیر ۵۰۰ آن اندک است. ترکیه در رتبه‌بندی کیو اس موفقیت بیشتری در دانشگاه‌های با رتبه کم‌تر از ۵۰۰ کسب کرده است و در تایمز از نظر تعداد دانشگاه‌ها پیشتاز است.
رتبه‌بندی تایمز؛ حضور بیشتر دانشگاه‌های ترکیه و ایران، بهترین دانشگاه از آنِ عربستان
آخرین ویرایش رتبه‌بندی دانشگاه‌های جهانی تایمز (World University Rankings ۲۰۲۵) مهرماه ۱۴۰۳ (اکتبر ۲۰۲۴) منتشر شد و بیش از ۲ هزار مؤسسه رتبه‌بندی شدند. این نظام رتبه‌بندی دانشگاه‌های جهان را بر اساس ۱۸ شاخص در پنج حوزه کلیدی آموزش، محیط پژوهشی، کیفیت پژوهش، مشارکت صنعت و چشم‌انداز بین‌المللی رتبه‌بندی می‌کند.
در این رتبه‌بندی ۸۱ دانشگاه ایرانی حضور دارند. بررسی روند تعداد دانشگاه‌ها در رتبه‌بندی تایمز نشان می‌دهد که تعداد دانشگاه‌های ایران در این نظام رتبه‌بندی همواره در حال افزایش بوده است. بخشی از افزایش تعداد دانشگاه‌های ایران در این رتبه‌بندی را می‌توان به بزرگ‌تر شدن فهرست نظام رتبه‌بندی تایمز نسبت داد. این نظام رتبه‌بندی تا سال ۲۰۱۵ تنها فهرست ۴۰۰ دانشگاه برتر دنیا را منتشر می‌کرد ولی از سال ۲۰۱۶ این فهرست به تدریج بزرگ‌تر شد، تا امروز که ۲ هزار و ۹۲ مؤسسه در فهرست رتبه‌بندی تایمز حضور دارند.
در بین دانشگاه‌های ایرانی در رتبه‌بندی تایمز، دانشگاه صنعتی شریف با بازه رتبه ۳۰۱-۳۵۰ بهترین دانشگاه ایران است و پس از آن دانشگاه‌های صنعتی امیرکبیر، علم و صنعت ایران، علوم پزشکی کرمانشاه و تهران، ۵ دانشگاه ایران هستند که رتبه زیر ۵۰۰ کسب کرده‌اند.
بررسی تعداد دانشگاه‌های عربستان و ترکیه؛ رقبای ایران در رتبه‌بندی تایمز ۲۰۲۵ نشان می‌دهد که ترکیه ۹۱ دانشگاه در این فهرست دارد. ۳ دانشگاه این کشور رتبه زیر ۵۰۰ دارند و دانشگاه «کُوچ» (Koç University)؛ برترین دانشگاه کشور ترکیه در رتبه‌بندی تایمز است که در بازه رتبه ۴۰۰-۳۵۱ قرار گرفته است.
عربستان نیز ۲۹ دانشگاه در رتبه‌بندی تایمز دارد و ۷ دانشگاه آن رتبه زیر ۵۰۰ را کسب کرده‌اند. برترین دانشگاه عربستان در رتبه‌بندی تایمز ۲۰۲۵، «دانشگاه نفت و مواد معدنی ملک فهد» (King Fahd University of Petroleum and Minerals) است که در رتبه ۱۷۶ جهان قرار گرفته است.
به طور کل ایران از نظر تعداد دانشگاه‌ها در رتبه‌بندی تایمز جایگاه دوم را در بین این سه کشور کسب کرده است؛ ولی عربستان از نظر تعداد دانشگاه‌های با رتبه زیر ۵۰۰ پیشتاز است.
جایگاه سوم ایران در بین رقبا از نظر تعداد دانشگاه‌ها در کیو اس
آخرین ویرایش رتبه‌بندی کیو اس (QS ۲۰۲۶) اواخر خردادماه ۱۴۰۴ (ژوئن ۲۰۲۵) با رتبه‌بندی بیش از ۱۵۰۰ مؤسسه از سراسر جهان منتشر شد. این نظام رتبه‌بندی مؤسسات را بر اساس شهرت علمی، ارزیابی کارفرمایان، نسبت اعضای هیئت‌علمی به دانشجو، میزان استناد به اعضای هیئت‌علمی، نسبت اساتید بین‌المللی، نسبت دانشجویان بین‌المللی، شبکه پژوهش بین‌المللی، اشتغال فارغ‌التحصیلان و پایداری ارزیابی رتبه‌بندی می‌کند.
در این رتبه‌بندی ۱۱ دانشگاه از ایران حضور دارند. بررسی روند تعداد دانشگاه‌ها در رتبه‌بندی کیو اس نشان می‌دهد که در سه سال اخیر تعداد دانشگاه‌های ایرانی با روندی آهسته در حال افزایش است. از بین ۱۱ دانشگاه ایرانی حاضر در فهرست رتبه‌بندی کیو اس، ۴ دانشگاه تهران، صنعتی شریف، صنعتی امیرکبیر و علم و صنعت ایران، رتبه زیر ۵۰۰ را کسب کرده‌اند و دانشگاه تهران با رتبه ۳۲۲ صدر نشین دانشگاه‌های ایران است.
در رتبه‌بندی کیو اس در میان این سه کشور ایران رتبه سوم را از نظر تعداد دانشگاه‌ها دارد.
بررسی تعداد دانشگاه‌های عربستان و ترکیه نشان می‌دهد که عربستان ۲۲ دانشگاه در این فهرست دارد که ۳ دانشگاه آن رتبه زیر ۵۰۰ را کسب کرده‌اند. دانشگاه نفت و مواد معدنی ملک فهد با رتبه ۶۷ جهان بهترین دانشگاه عربستان در رتبه‌بندی کیو. اس ۲۰۲۶ است.
ترکیه نیز ۲۶ دانشگاه در این رتبه‌بندی دارد که ا ز بین آن‌ها ۶ دانشگاه توانسته‌اند رتبه زیر ۵۰۰ کسب کنند و دانشگاه فنی خاور میانه (Middle East Technical University) با رتبه ۲۶۹ بهترین دانشگاه ترکیه است.
روند نزولی ایران در رتبه‌بندی شانگهای
آخرین ویرایش رتبه‌بندی دانشگاه‌های جهان (شانگهای ۲۰۲۵) مرداد ماه ۱۴۰۴ منتشر شد. در این رتبه‌بندی هزار دانشگاه برتر جهان معرفی شده است. این نظام رتبه‌بندی از ۶ سنجه برای رتبه‌بندی دانشگاه‌های جهان استفاده می‌کند و دانشگاه‌ها را بر اساس تعداد دانش‌آموختگان برنده جوایز نوبل و مدال‌های فیلدز، تعداد اعضای هیئت‌علمی برنده جوایز نوبل و مدال‌های فیلدز، تعداد مقالات منتشرشده در مجلات نیچر و ساینس، تعداد پژوهشگران پر استناد انتخاب‌شده توسط مؤسسه کلاریویت، تعداد مقالات نمایه‌شده در نمایه استنادی علوم و علوم اجتماعی وب آو ساینس و سرانه عملکرد دانشگاهی رتبه‌بندی می‌کند. به طور کل می‌توان گفت در این نظام رتبه‌بندی پژوهش‌های شاخص و با کیفیت بالاتر اهمیت بیشتری دارند.
در رتبه‌بندی شانگهای ۲۰۲۵، تنها ۶ دانشگاه ایرانی حضور دارند و بررسی روند تعداد دانشگاه‌های ایرانی در این نظام رتبه‌بندی حاکی از روند نزولی دانشگاه‌های ایرانی در رتبه‌بندی شانگهای است؛ به طوری که در این سال‌ها تعداد دانشگاه‌های ایرانی در این فهرست نصف شده است. ایران که زمانی رتبه اول از نظر تعداد دانشگاه‌ها در رتبه‌بندی شانگهای داشت، حالا به جایگاه سوم در بین این سه کشور سقوط کرده و عربستان که در گذشته رتبه سوم بود، حالا توانسته پیشتاز رتبه‌بندی کیو اس در منطقه باشد.
در بین دانشگاه‌های ایرانی حاضر در رتبه‌بندی شانگهای دانشگاه‌های تهران و علوم پزشکی تهران بهترین جایگاه را دارند و رتبه ۴۰۱-۵۰۰ را کسب کرده‌اند و تنها همین دو دانشگاه ایرانی رتبه زیر ۵۰۰ را کسب کرده‌اند.
در همین بازه زمانی تعداد دانشگاه‌های عربستان در رتبه‌بندی شانگهای بیش از سه برابر افزایش داشته است و از ۴ دانشگاه در سال ۲۰۲۰ به ۱۳ دانشگاه در سال ۲۰۲۵ رسیده است. این کشور ۴ دانشگاه با رتبه زیر ۵۰۰ دارد و بهترین دانشگاه آن در رتبه‌بندی شانگهای، دانشگاه ملک سعود است که در جایگاه ۱۰۱-۱۵۰ جهانی قرار گرفته است.
ترکیه نیز در فهرست رتبه‌بندی اخیر شانگهای ۱۱ دانشگاه دارد. تعداد دانشگاه‌های این کشور در این رتبه‌بندی در ۶ سال اخیر در نوسان بوده و در سال‌های مختلف بین ۸ تا ۱۱ دانشگاه در این فهرست داشته است. بهترین دانشگاه ترکیه در رتبه‌بندی شانگهای، دانشگاه استانبول است که در جایگاه ۵۰۱-۶۰۰ جهانی قرار دارد و این کشور در رتبه‌بندی شانگهای دانشگاه با رتبه زیر ۵۰۰ ندارد.
ایران به دنبال کمیت، عربستان پیشتاز کیفیت و ترکیه نمادی از تعادل
این نگاه دقیق نشان می‌دهد که ایران با حضور گسترده دانشگاه‌ها در سه نظام‌های رتبه‌بندی، بیشتر به «کمیت» تکیه کرده است؛ عربستان با سرمایه‌گذاری هدفمند سهم بیشتری از دانشگاه‌های برتر جهان را به دست آورده و ترکیه با داشتن تعداد قابل توجهی دانشگاه در نظام‌های رتبه‌بندی و چند دانشگاه شاخص در بین برترین دانشگاه‌های جهان، تعادلی میان کیفیت و کمیت ایجاد کرده است.
اهدافی که در سیاست‌گذاری‌ها گم شد
در برنامه هفتم توسعه تاکید شده است که تعداد دانشگاه‌های ایران با رتبه زیر ۵۰۰ در یکی از نظام‌های معتبر بین‌المللی باید به ۲۰ دانشگاه افزایش یابد. این در حالی است که سیاست‌گذاران در سال‌های اخیر مسیر کاملاً متفاوتی از این هدف‌گذاری را طی کرده‌اند و به جای تمرکز بر افزایش تعداد دانشگاه‌های با رتبه زیر ۵۰۰، تعداد کل دانشگاه‌ها را در رتبه‌بندی‌های بین‌المللی افزایش داده‌اند. همین مسئله سبب شده در رتبه‌بندی شانگهای که بیشتر بر پژوهش‌های با کیفیت و جوایز بین‌المللی تمرکز دارد، حتی جایگاه گذشته بسیاری از دانشگاه‌های برتر از دست برود.
در سال‌های گذشته ایران در رتبه‌بندی‌های تایمز و شانگهای رتبه اول را در از نظر تعداد دانشگاه‌ها در بین کشورهای منطقه داشت، ولی سیاست‌گذاری‌های غلط سبب شد حتی جایگاه اول ایران نیز از دست برود و در حال حاضر در رتبه‌بندی‌های کیو اس و شانگهای به جایگاه سوم و در رتبه‌بندی تایمز به جایگاه دوم برسد.
سیاست‌گذاری ناهماهنگ با اهداف برنامه هفتم توسعه و تمرکز بر افزایش دانشگاه‌ها در نظام‌های رتبه باعث شده کیفیت پژوهش و جایگاه جهانی دانشگاه‌های برتر بهبود نیابد. این مسئله در کنار محدودیت‌های ناشی از تحریم، جذب اساتید برجسته بین‌المللی، پذیرش دانشجویان خارجی و همکاری‌های علمی با دانشگاه‌های برتر جهان را تشدید کرده است.
شاید بهتر باشد که سیاست‌گذاران به جای پراکندگی منابع و حمایت از تعداد زیادی دانشگاه بر چند دانشگاه منتخب و شاخص تمرکز کنند. همچنین با حمایت‌های مالی هدفمند و برنامه‌های پژوهشی بلندمدت کیفیت پژوهش‌ها و مقالات پر استناد را افزایش دهند تا بتوان از این طریق جایگاه کشور را در عرصه علم و فناوری جهانی بهبود بخشید.
