خبرگزاری مهر – گروه استان‌ها، فاطمه گلوی: در جهان امروز، مفهوم توسعه غالباً توسط کشورهای موسوم به توسعه‌یافته تعریف می‌شود. این تعریف به گونه‌ای است که بسیاری از جوامع دیگر در جایگاه توسعه‌نیافته قرار می‌گیرند. چنین جایگاهی نه‌تنها امکان مشارکت در گفت‌وگو و تولید دانش را از آن‌ها سلب می‌کند، بلکه آنان را صرفاً به مصرف‌کننده مدل‌ها و الگوهای خارجی بدل می‌سازد.
بسیاری از کشورها و مناطق بدون توجه به ظرفیت‌های بومی و فرهنگ تاریخی خود، در تقلید از الگوهای بیرونی گرفتار می‌شوند. به‌جای آنکه بر میراث فرهنگی و تجربه‌های بومی خود تکیه کنند، به سمت الگوهایی کوتاه‌مدت، ناپایدار و اغلب ناسازگار با شرایط واقعی جامعه حرکت می‌کنند.
نگاهی به توسعه‌های بومی سیستان و بلوچستان
یکی از نمونه‌های روشن این مسئله را می‌توان در سیستان و بلوچستان مشاهده کرد. این استان با تاریخی کهن و فرهنگی چندلایه، همواره بر پایه همزیستی با طبیعت و حفظ تعادل اجتماعی شکل گرفته است. مردمان این سرزمین با وجود شرایط دشوار اقلیمی، توانسته‌اند نظام‌های اجتماعی و فرهنگی پایداری پدید آورند. سنت‌های بومی آنان نه‌تنها پاسخگوی نیازهای اقتصادی بوده، بلکه هویت فرهنگی و اجتماعی را نیز تقویت کرده است.
از جمله جلوه‌های بارز این فرهنگ، می‌توان به روح همیاری و تعاون در زندگی روزمره مردم اشاره کرد. در بسیاری از روستاها، سنت‌های دیرینه‌ای مانند همکاری در کشاورزی، آبیاری، یا حتی ساختن خانه‌ها به‌صورت جمعی رواج داشته است. این روحیه جمع گرایانه نه‌تنها کارها را آسان‌تر می‌کرد، بلکه شبکه‌ای از اعتماد، همبستگی و پایداری اجتماعی را میان افراد ایجاد می‌ساخت. چنین نگاهی در تضاد با فرهنگ فرد گرایانه‌ای است که در بسیاری از الگوهای توسعه غربی ترویج می‌شود؛ الگویی که اغلب بر رقابت فردی و مصرف‌گرایی استوار است.
سیستان و بلوچستان با میراث فرهنگی و اجتماعی ارزشمند خود، نمونه‌ای است از اینکه توسعه می‌تواند بر پایه همکاری، همبستگی و شناخت ظرفیت‌های بومی تعریف شود؛ الگویی متفاوت که نه تقلید، بلکه نوآوری و اتکا به ریشه‌های فرهنگی را در مرکز توجه قرار می‌دهد.
ارتباط عمیق مردم سیستان و بلوچستان با طبیعت و ارزش‌های اجتماعی
کارشناس فرهنگی و اجتماعی سیستان و بلوچستان در گفتگو با خبرنگار مهر گفت: نمونه‌ای از فرهنگ بومی سیستان و بلوچستان، نظام قنات یا همان کاریز است. قنات نه‌تنها یک فناوری مهندسی، بلکه بخشی از فرهنگ زندگی مردم محسوب می‌شود. مدیریت قنات‌ها همراه با آداب، باورها و مقررات اجتماعی بوده است؛ مثلاً تقسیم آب بر اساس تقویم محلی یا باورهای دینی و فرهنگی انجام می‌گرفت. این موضوع نشان می‌دهد که دانش بومی تنها در سطح تکنیک باقی نمانده، بلکه به‌طور عمیق با فرهنگ مردم گره خورده است.
عباس نوزائی ادامه داد: از سوی دیگر، موسیقی، شعر و داستان‌سرایی بلوچ نیز بازتاب همین ارتباط عمیق با طبیعت و ارزش‌های اجتماعی است. در اشعار محلی بلوچ، بارها به مفاهیمی چون صبوری در برابر خشکسالی، امید به باران، و ستایش همبستگی اشاره شده است. این عناصر فرهنگی، پیام‌های پایداری و زیست‌محیطی را در دل خود حمل می‌کنند؛ پیام‌هایی که توسعه مدرن کمتر به آن توجه دارد.
وی بیان کرد: نفوذ الگوهای بیرونی و توسعه ناپایدار، تهدیدی برای این فرهنگ به‌شمار می‌رود. ورود کالاهای مصرفی، رسانه‌های بیگانه و شیوه‌های کشاورزی مبتنی بر سموم و کودهای شیمیایی، نه‌تنها به محیط زیست بلکه به سبک زندگی مردم نیز آسیب رسانده است. برای مثال، بسیاری از آئین‌های همیاری کشاورزی که زمانی اساس تعامل اجتماعی بودند، امروز رو به فراموشی‌اند، چراکه الگوهای جدید کشاورزی این نقش را کمرنگ کرده است.
توسعه پایدار یعنی پیوند ارزش‌های دیرینه مردم با فناوری‌های نوین
کارشناس فرهنگی و اجتماعی استان افزود: بازاندیشی در توسعه سیستان و بلوچستان باید بر پایه فرهنگ بومی صورت گیرد. توسعه پایدار زمانی معنا پیدا می‌کند که ارزش‌های دیرینه مردم، از جمله روحیه همیاری، سازگاری با طبیعت، و احترام به دانش پیشینیان، با فناوری‌های نوین پیوند بخورد. اگر مدیریت بحران‌هایی مانند خشکیدن تالاب هامون یا کمبود آب در بلوچستان، صرفاً با ابزارهای مهندسی امکان‌پذیر نیست؛ باید فرهنگ محلی و نظام‌های اجتماعی دیرینه نیز در کنار ابزار مهندسی و مدرن حضور فعال داشته باشند.
ایشان گفت: در حقیقت، فرهنگ سیستان و بلوچستان نه‌تنها یک میراث تاریخی، بلکه سرمایه‌ای زنده برای آینده است. مردمی که با زبان، موسیقی، آئین‌ها و سنت‌های خود قرن‌ها در برابر شرایط دشوار ایستاده‌اند، می‌توانند الگویی برای توسعه‌ای پایدار و متناسب با زیست‌بوم‌شان ارائه دهند. چنین نگاهی، راهی است برای خروج از وابستگی به الگوهای تحمیلی و حرکت به سوی توسعه‌ای برخاسته از بطن فرهنگ بومی و محلی مردم استان.
سیستان و بلوچستان؛ گنجینه‌ای از تمدن و دانش بومی
نورزائی افزود: استان سیستان و بلوچستان، از دیرباز یکی از مراکز تمدنی مهم ایران و جهان بوده است. در نقش‌برجسته‌های تخت جمشید می‌توان حضور مردم این منطقه را با لباس‌های محلی و گاوهای بومی مشاهده کرد.
وی گفت: در شهر سوخته سیستان، اولین‌های بسیاری به ثبت رسیده: اولین چشم مصنوعی جهان، نخستین انیمیشن جهان، نخستین جراحی مغز و…
کارشناس فرهنگی و اجتماعی استان ادامه داد: همچنین نقوش دره نگاران سراوان، از هزاران سال پیش، شواهدی بر تمدن پیشرفته‌ی این خطه ارائه می‌کنند.
وی خاطرنشان کرد: برای رسیدن به رفاه اجتماعی پایدار و متوازن، نباید تنها به نظریه‌های کشورهای پیشرفته تکیه کرد. باید فرهنگ‌های بومی، آداب و رسوم منطقه‌ای، و شیوه‌های حکمرانی سنتی را شناخت و آن‌ها را با دانش رسمی تلفیق نمود. استخراج دانش از تمدن‌های کهن مانند تمدن سیستان و بلوچستان، می‌تواند مسیر جدیدی برای حکمرانی عادلانه، حفظ محیط زیست، و احیای انسان‌گرایی در جهان باز کند.
