قیام امام حسین(ع) یک مبارزه فرهنگی و اجتماعی بود؛ زمینه های اجتماعی نهضت عاشورا

خبرگزاری مهر-گروه دین و اندیشه-عصمت علی آبادی: امروز سوم شعبان المعظم سالروز میلاد با سعادت حضرت سیدالشهدا امام حسین بن علی علیه السلام است.

به همین مناسبت با دکتر سعید طاوسی مسرور به گفتگو نشستیم که در ادامه حاصل آن را می‌خوانید:

* ابتدا در خصوص جایگاه والای امام حسین علیه السلام در تاریخ اسلام بفرمائید.

امام حسین بن علی (علیه‌السلام) یکی از بزرگ‌ترین شخصیت‌های تاریخ اسلام است که نه تنها در دینی‌ترین مباحث بلکه در ابعاد انسانی، اخلاقی، اجتماعی و سیاسی نیز تأثیرات عمیقی بر تاریخ بشریت گذاشته است. علم و فضائل امام حسین (علیه‌السلام) در طول زندگی‌اش از همان دوران کودکی در کنار پدر و مادر بزرگوارش شکل گرفت. امام حسین در کنار حضرت علی (علیه‌السلام) در بسیاری از جنگ‌ها و رویدادهای تاریخی مانند جنگ‌های صفین، جمل و نهروان حضور داشت و از آموزه‌های بزرگ‌ترین و داناترین انسان‌ها در تاریخ اسلام بهره برد.

* هدف امام حسین علیه السلام از قیام عاشورا چه بود و چه تأثیری در تاریخ بشریت داشت؟

قیام عاشورا در کربلا در واقع نقطه‌عطفی در تاریخ اسلام بود که سبب شد تا مفهوم حق‌طلبی، عدالت‌جویی و مقاومت در برابر ظلم در تاریخ بشریت به‌عنوان اصولی بنیادین ثبت شود. هدف امام حسین (علیه‌السلام) از قیام عاشورا بازگرداندن خلافت و حکومتی بود که از مسیر اصلی خود منحرف شده بود.

ایشان به‌خوبی می‌دانست که حکومت یزید بن معاویه، حکومتی غاصب است و با اصول اسلام تطابق ندارد. قیام عاشورا نه تنها یک مبارزه سیاسی بلکه یک مبارزه فرهنگی و اجتماعی بود. امام حسین (علیه‌السلام) با قیام خود، پیام آزادی و مقاومت در برابر ظلم را به بشریت منتقل کرد.

یکی از ویژگی‌های بارز امام حسین (علیه‌السلام) شخصیت مقاوم و استوار ایشان در برابر تهدیدات و فشارها بود. امام حسین در سخنرانی‌های خود در کربلا بارها تأکید کرد که هدف او فقط و فقط برای احیای دین خداوند و مقابله با فساد و ظلم است.
امام حسین (علیه‌السلام) در روز عاشورا به‌صراحت اشاره کرد که جنگی که در آن قرار گرفته است، جنگی بین اسلام و کفر است. منظور از کفر در اینجا، کفر خارجی یا عدم ایمان به دین اسلام نبود، بلکه کفر در دل کسانی بود که خود را مسلمان می‌نامیدند اما با عملکرد خود در برابر اصول و قوانین دین اسلام ایستاده بودند. امام حسین (علیه‌السلام) در واقع با قیام عاشورا علیه کسانی مبارزه می‌کرد که ظاهرشان اسلامی بود، اما در باطن فساد و ظلم را پنهان کرده بودند.

*واقعه عاشورا در ابعاد انسانی چه پیام‌هایی داشت؟

واقعه عاشورا در ابعاد انسانی نیز پیام‌های ارزشمندی دارد که فراتر از یک قیام دینی است. امام حسین (علیه‌السلام) در کربلا با فدای جان خود برای اصولی بزرگ‌تر از هر چیز دیگر ایستاد. او برای حقوق بشر، آزادی، کرامت انسانی، عدالت و اصلاح جامعه در برابر ظالمان ایستاد و جان خود را فدای این آرمان‌ها کرد. قیام عاشورا از این منظر یک الگویی برای مبارزه با ظلم و دفاع از حقوق انسان‌ها در برابر قدرت‌های فاسد است. بنابراین امام حسین (علیه‌السلام) با قیام عاشورا نه تنها در تاریخ اسلام بلکه در تاریخ بشریت نیز تأثیرگذار بود.

* زمینه‌های وقوع عاشورا چه بود؟

اگر بخواهیم دقیق‌تر زمینه‌های وقوع واقعه عاشورا را بیان کنیم باید گفت دلیل اصلی وقوع عاشورا سقیفه است. چرا که خروج امامت از موضع خودش ظلم بزرگی بوده و این ظلم در حق همه جامعه اسلامی است؛ بعد از رحلت رسول الله ما شاهد دو خط سقیفه و خط امامت هستیم. انحراف از مسیری که پیامبر برای رهبری آینده امت تعیین کرده بود به تدریج زمینه‌ساز رویدادهایی مانند عاشورا شد، زیرا با گذشت زمان، بی‌عدالتی و فساد به دلایل مختلفی در دستگاه خلافت شکل گرفت و منجر به تضادهای شدید داخلی شد. عاشورا را می‌توان به نوعی نتیجه و ادامه طبیعی این انحراف در ساختار حاکمیت اسلامی و سو استفاده‌های بعدی از آن دانست.

علل دیگر وقوع عاشورا، شامل عوامل سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و مذهبی متعددی می‌شود که در ادامه به آن اشاره می‌کنم.

یکی از مهم‌ترین علل وقوع عاشورا، فساد و استبداد حکومت یزید بن معاویه بود. پس از مرگ معاویه، یزید به سلطنت رسید و برای تثبیت قدرت خود، خواستار بیعت از تمام بزرگان مسلمان شد. امام حسین (علیه‌السلام)، به عنوان نوه پیامبر اسلام و یکی از چهره‌های معتبر و شناخته‌شده جامعه اسلامی، نمی‌توانست بیعت با یزید را بپذیرد، زیرا یزید نماد فساد، ظلم و تحریف اصول اسلام بود. امام حسین (علیه‌السلام) با عدم بیعت خود نه تنها به عنوان یک اعتراض سیاسی، بلکه به عنوان یک حرکت دینی علیه حکومت فاسد یزید قیام کرد.

یکی از عواملی که امام حسین را به قیام واداشت، انحراف یزید از اصول اسلام بود. یزید که در زمان سلطنت خود به راحتی اصول اسلام را زیر پا می‌گذاشت، به هیچ عنوان شایستگی رهبری مسلمانان را نداشت. امام حسین (علیه‌السلام) به عنوان یک فرد دینی با وفاداری به اصول اسلامی، تصمیم گرفت در برابر چنین حکومتی مقاومت کند و این مقاومت را به‌طور علنی و در سطحی گسترده در عاشورا به نمایش گذاشت.

یکی دیگر از عوامل کلیدی در آغاز قیام عاشورا، فشار یزید به امام حسین (علیه‌السلام) برای بیعت کردن بود. پس از مرگ معاویه، یزید که به دنبال تثبیت قدرت خود بود، از امام حسین (علیه‌السلام) خواست تا با وی بیعت کند. امام حسین که به‌خوبی می‌دانست بیعت با یزید به معنای تأیید ظلم و فساد در جامعه اسلامی است، تصمیم به عدم بیعت گرفت. این تصمیم نه تنها در بعد سیاسی بلکه در بعد مذهبی و دینی نیز موجه بود.

* عوامل اجتماعی و فرهنگی چه نقشی داشت؟

شرایط اجتماعی و فرهنگی جامعه اسلامی در آن زمان نیز نقش مهمی در وقوع عاشورا داشت. جامعه مسلمانان آن زمان که از حکومت یزید ناراضی بودند، دچار بحران هویت شده بود. فساد اقتصادی و اجتماعی در حکومت یزید، نارضایتی عمومی را افزایش داده بود. امام حسین (علیه‌السلام) با قیام خود، به‌عنوان یک رهبر دینی و اجتماعی، فساد حکومتی را افشا کرده و نارضایتی‌ها را به صورت عملی به نمایش گذاشت.

یکی از دلایل زمینه‌ای که به وقوع عاشورا کمک کرد، وضعیت اقتصادی ضعیف در دوران یزید بود. فقر گسترده و فاصله طبقاتی شدید میان مردم و حکومت باعث شد که مردم به شدت از حکومت یزید ناراضی باشند. یزید، به جای توجه به مشکلات اقتصادی مردم، بیشتر به لذت‌های شخصی و فساد پرداخته بود. این نارضایتی‌ها در نهایت به قیام امام حسین علیه‌السلام تبدیل شد.

*خواص جامعه چه نقشی داشتند؟

نقش خواص یا نخبگان اجتماعی و سیاسی در شکل‌گیری واقعه عاشورا نیز بسیار مهم است. خواص می‌توانند در تغییر مسیر تاریخ نقش برجسته‌ای ایفا کنند. برخی از خواص در آن زمان، به رغم آگاهی از حقانیت امام حسین (علیه‌السلام)، به دلیل ترس از عواقب سیاسی و اجتماعی و فشار از سوی حکومت یزید، از حمایت او خودداری کردند. این عملکرد نادرست خواص به نوبه خود باعث شد که نهضت عاشورا به وقوع بپیوندد.

دعوت‌های متعدد مردم کوفه از امام حسین (علیه‌السلام) برای قیام علیه یزید نیز در ابتدا به نظر یک فرصت بزرگ برای امام حسین (علیه‌السلام) بود. اما این مردم به‌زودی از وعده‌های خود پشیمان شدند و نتواستند در حمایت از امام حسین همبستگی نشان دهند. امام حسین (علیه‌السلام) پس از رسیدن به کوفه متوجه شد که مردم کوفه وفای به عهد نکرده‌اند و حمایت آن‌ها از او به‌طور کامل از بین رفته است. این امر به‌طور مستقیم در نتیجه قیام عاشورا تأثیر گذاشت.

بنابراین علل وقوع عاشورا ترکیبی از عواملی سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی بود که در نهایت به قیام امام حسین (علیه‌السلام) علیه ظلم یزید منجر شد. این قیام نه تنها یک حرکت سیاسی بلکه یک حرکت دینی و اصلاحی بود که تا به امروز تأثیرات عظیمی در تاریخ اسلام و بشریت داشته است.