خبرگزاری مهرگروه، دین و اندیشه- عصمت علی آبادی: امروز هشتم ربیع الثانی سالروز میلاد با سعادت حضرت امام حسن عسکری علیه السلام است. زندگی و سیره امام حسن عسکری علیه‌السلام در تاریخ تشیع، نمونه‌ای بی‌بدیل از تقوای الهی، تدبیر سیاسی و مدیریت اجتماعی در دشوارترین شرایط است. ایشان در دوران زمامداری خلفای عباسی، که سرکوب و محدودیت بر اهل بیت علیهم‌السلام به اوج رسیده بود، با هوشمندی و شکیبایی، نه تنها از حریم امامت و جان فرزند گرانقدرشان حضرت مهدی علیه‌السلام پاسداری کردند، بلکه با ایجاد شبکه ارتباطی منسجم و تبیین آموزه‌های اخلاقی و اعتقادی، مسیر هدایت شیعیان را روشن نگاه داشتند. بررسی این دوره، علاوه بر آشکار ساختن فشارهای سیاسی آن زمان، نشان می‌دهد که چگونه استقامت، ایمان و پایبندی به اصول انسانی و الهی، می‌تواند در برابر بزرگ‌ترین چالش‌ها، زمینه‌ساز حفظ و گسترش مکتب اهل بیت علیهم‌السلام شود.بر همین اساس برای واکاوی سیره این امام همام با حجت الاسلام حسنلو به گفتگو پرداختیم که حاصل آن در ادامه تقدیم مخاطبان می‌شود:
*با توجه به شرایط سیاسی و امنیتی دوره عباسی، امام حسن عسکری علیه‌السلام چگونه توانستند از ولادت و حیات حضرت مهدی علیه‌السلام محافظت کرده و مقدمات دوران غیبت را فراهم سازند؟
امام حسن عسکری علیه‌السلام، یازدهمین پیشوای شیعیان، در دهم ربیع‌الثانی سال ۲۳۲ هجری قمری (برابر با حدود سال ۸۴۶ میلادی) در شهر مدینه چشم به جهان گشودند. ایشان تنها فرزند امام هادی علیه‌السلام، دهمین امام شیعیان، و حضرت حدیثه (س) بودند. دوران کودکی و نوجوانی امام حسن عسکری علیه‌السلام در مدینه سپری شد، اما به دلیل فشارهای فزاینده حکومت عباسی بر پدر بزرگوارشان، ایشان نیز همانند پدر، در اوایل جوانی مجبور به ترک مدینه و عزیمت به شهر سامرا شدند.
شهر سامرا در آن زمان (دوران حکومت معتصم عباسی) از اهمیت ویژه‌ای برخوردار بود. معتصم، خلیفه عباسی، در سال ۲۲۱ هجری قمری دستور به بازسازی و گسترش این شهر داد و آن را به پایتخت حکومت مرکزی تبدیل کرد. سامرا به دلیل موقعیت استراتژیک و حضور گسترده نظامی، به مثابه یک پادگان عظیم اداره می‌شد. نقل شده است که در اوایل تأسیس سامرا، حدود نود هزار نیروی نظامی در آن مستقر بودند. این شهر در دوران متوکل عباسی نیز گسترش یافت و اهمیت نظامی و سیاسی خود را حفظ کرد.
*حکومت عباسی چه شرایطی را برای اهل بیت ایجاد کردند؟
تبعید اجباری امام هادی و امام حسن عسکری علیهماالسلام به سامرا، بخشی از سیاست‌های سرکوبگرانه خلفای عباسی برای کنترل و محدود کردن نفوذ اهل بیت علیهم‌السلام و پیروانشان بود. این شهر، که از آن به «عسکر» (به معنای لشکرگاه) نیز یاد می‌شود، به دلیل حضور نظامیان فراوان، فضایی امنیتی و تحت نظارت شدید داشت. امام حسن عسکری علیه‌السلام تمامی عمر پربرکت خود را در این شهر، تحت نظر مستقیم مأموران حکومتی سپری کردند. این نظارت به حدی بود که حتی حضور روزانه ایشان در شهر، به خصوص در روزهای دوشنبه و پنج‌شنبه، توسط مأموران ثبت و ضبط می‌شد تا اطمینان حاصل شود که ایشان از سامرا خارج نشده‌اند. همچنین، بخش کوتاهی از دوران زندگی ایشان در زندان سپری شد که نشان‌دهنده شدت فشارهای سیاسی و امنیتی بر ساحت مقدس ایشان بود.
عمر شریف امام حسن عسکری علیه‌السلام در مجموع تنها ۲۸ سال بود. ایشان در ۲۶ سالگی (سال ۲۵۴ هجری قمری) پس از شهادت پدر بزرگوارشان، امام هادی علیه‌السلام، به امامت رسیدند و این مسئولیت خطیر را به عهده گرفتند. دوران امامت ایشان، با وجود کوتاهی، حساس‌ترین و تعیین‌کننده‌ترین مقطع در تاریخ تشیع پس از عصر ائمه پیشین بود. مدت امامت ایشان، با توجه به سن شروع امامت (۲۲ سالگی)، تنها شش سال (از ۲۲ تا ۲۸ سالگی) به طول انجامید و این کوتاه‌ترین دوره امامت در میان ائمه اثنی‌عشر علیهم‌السلام محسوب می‌شود.
یک سال پس از رسیدن به مقام امامت، یعنی در سال ۲۵۵ هجری قمری، خداوند متعال به ایشان فرزندی گرانقدر عطا فرمود که همان منجی عالم بشریت، حضرت مهدی موعود عجّل‌الله تعالی فرجه‌الشریف، است. ولادت حضرت مهدی علیه‌السلام در شرایطی بسیار حساس و مخفیانه صورت گرفت.
امام حسن عسکری علیه‌السلام آخرین امامی بودند که به صورت آشکار و در میان عموم مردم زندگی کردند و حضور ایشان برای شیعیان قابل رؤیت بود. اما با نزدیک شدن به دوران غیبت امام دوازدهم، فشارهای حکومت بر ایشان و خانواده‌شان به شدت افزایش یافت. روایات متعددی از پیامبر اکرم صلی‌الله علیه و آله و ائمه پیشین نقل شده است که از وقوع غیبت برای امام دوازدهم خبر می‌دادند. بر همین اساس حکومت عباسی با تمام توان سعی در جلوگیری از تولد ایشان، یا در صورت تولد، مانع از بقا و معرفی ایشان به جامعه داشت. به همین دلیل، امام حسن عسکری علیه‌السلام با نهایت هوشیاری، احتیاط و تدبیر، از حضرت مهدی علیه‌السلام مراقبت کردند.
*چه کسانی در آن دوره با امام مرتبط بودند؟
تنها افراد بسیار خاص، مورد اعتماد و از یاران نزدیک ایشان، همچون احمد بن اسحاق اشعری قمی و عثمان بن سعید عمری، موفق به دیدار حضرت مهدی علیه‌السلام و کسب اطمینان از وجود ایشان شدند. این تدابیر برای حفظ جان امام دوازدهم و زمینه سازی برای دوران غیبت صورت می‌گرفت.
عمر شریف امام حسن عسکری علیه‌السلام در مجموع تنها ۲۸ سال بود. ایشان در ۲۶ سالگی (سال ۲۵۴ هجری قمری) پس از شهادت پدر بزرگوارشان، امام هادی علیه‌السلام، به امامت رسیدند و این مسئولیت خطیر را به عهده گرفتند. دوران امامت ایشان، با وجود کوتاهی، حساس‌ترین و تعیین‌کننده‌ترین مقطع در تاریخ تشیع پس از عصر ائمه پیشین بود. مدت امامت ایشان، با توجه به سن شروع امامت (۲۲ سالگی)، تنها شش سال (از ۲۲ تا ۲۸ سالگی) به طول انجامید و این کوتاه‌ترین دوره امامت در میان ائمه اثنی‌عشر علیهم‌السلام محسوب می‌شود.
یک سال پس از رسیدن به مقام امامت، یعنی در سال ۲۵۵ هجری قمری، خداوند متعال به ایشان فرزندی گرانقدر عطا فرمود که همان منجی عالم بشریت، حضرت مهدی موعود عجّل‌الله تعالی فرجه‌الشریف، است. ولادت حضرت مهدی علیه‌السلام در شرایطی بسیار حساس و مخفیانه صورت گرفت.
*چگونه شرایط سیاسی و مذهبی دوران عباسی و ظهور فرقه‌های مختلف اسلامی، ضرورت ایجاد شیوه‌های نوین ارتباطی توسط امام حسن عسکری علیه‌السلام را رقم زد؟
خلافت عباسی در این دوره، با چالش‌های درونی و بیرونی متعددی روبرو بود. ضعف اقتدار مرکزی، ظهور سلسله‌های نیمه‌مستقل در مناطق مختلف (مانند طاهریان، صفاریان، سامانیان) و نیز قدرت گرفتن فرقه‌های مختلف سیاسی و مذهبی، از ویژگی‌های این دوران بود. حکومت عباسی برای حفظ بقای خود، به سرکوب هرگونه مخالفتی، به خصوص نیروهایی که می‌توانستند مشروعیت آن را زیر سوال ببرند، شدت می‌بخشید. اهل بیت علیهم‌السلام و پیروانشان همواره از اهداف اصلی سرکوب حکومت محسوب می‌شدند.
با وجود فشارهای حکومت، جامعه شیعی در مناطق مختلف جهان اسلام در حال گسترش و سازماندهی بود. مراکزی از شیعیان در مناطقی همچون اهواز، نیشابور، سیستان، قم، ری، سبزوار و همدان شکل گرفته بود. این پراکندگی جغرافیایی و گستردگی جامعه، نیازمند مدیریتی دقیق، شبکه‌ای منسجم و ارتباطات مستحکم بود تا تعالیم اهل بیت علیهم‌السلام حفظ و منتقل شود و شیعیان در راستای اهداف امامت هدایت شوند.
در این دوره، شاهد ظهور و فعالیت فرقه‌های مختلف اسلامی بودیم که در میان آن‌ها، فرقه‌های منشعب از تشیع نیز وجود داشتند. از جمله این فرقه‌ها می‌توان به واقفیه (که امامت را پس از امام کاظم علیه‌السلام متوقف می‌دانستند)، اسماعیلیه (که امامت را در نسل اسماعیل بن جعفر صادق علیه‌السلام دنبال می‌کردند) و زیدیه (که پیروان زید بن علی علیه‌السلام بودند) اشاره کرد. همچنین، فرقه‌های دیگری همچون خوارج نیز همچنان در برخی مناطق حضور داشتند. در چنین شرایطی، هدایت و انسجام جامعه شیعه اثنی‌عشری، که معتقد به امامت یازده امام و انتظار ظهور امام دوازدهم بودند، نیازمند تلاش و هوشمندی ویژه‌ای بود.
به دلیل سیاست‌های خصمانه حکومت عباسی، ارتباط مستقیم و آشکار امام حسن عسکری علیه‌السلام با شیعیان با محدودیت‌های شدیدی مواجه بود. خلفای عباسی، به ویژه متوکل و فرزندانش، به شدت مراقب فعالیت‌های ائمه اطهار علیهم‌السلام بودند. امامان شیعه تحت نظر شدید مأموران حکومتی زندگی می‌کردند و از هرگونه رفت و آمد و ارتباط با مردم منع می‌شدند. حتی زائران و شیعیانی که از شهرهای دور به سامرا می‌آمدند، به دلیل ترس از سرکوب و بازجویی، جرأت دیدار آشکار با حضرت را نداشتند. این وضعیت، ضرورت اتخاذ شیوه‌های نوین ارتباطی را برای امام ایجاب می‌کرد.
در چنین شرایط دشواری، امام حسن عسکری علیه‌السلام با درایت و دوراندیشی، شبکه ارتباطی خود را از طریق «نظام وکالت» سازماندهی فرمودند. این نظام، مبتنی بر استفاده از افراد موثق و مورد اعتماد (وکلا) بود که در مناطق مختلف حضور داشتند و وظیفه رساندن پیام‌ها، جمع‌آوری وجوهات شرعی، پاسخ به سوالات فقهی و اعتقادی شیعیان و نیز معرفی افراد صالح به عنوان یاران خاص امام را بر عهده داشتند. امام از طریق این وکلا، پیام‌های حکیمانه و آموزه‌های خود را به مناطق دوردست ارسال می‌کردند و امور شیعیان را با نهایت دقت و احتیاط پیگیری می‌نمودند. این نظام وکالت، شاکله اصلی ارتباط شیعیان با امام در دوران غیبت صغری را نیز تشکیل داد.
*بر اساس فرمایشات امام حسن عسکری علیه‌السلام، چه ویژگی‌هایی یک فرد را به شیعه حقیقی امیرالمؤمنین علیه‌السلام تبدیل می‌کند و این ویژگی‌ها چه نقشی در انسجام و سربلندی جامعه اسلامی دارند؟
امام حسن عسکری علیه‌السلام، در طول دوران کوتاه امامت خود، با وجود تمام محدودیت‌ها، با بیان احادیث و روایات ارزشمند، به هدایت و تربیت شیعیان پرداختند. آموزه‌های ایشان، که غالباً در قالب توصیه‌های اخلاقی و معنوی بیان می‌شد، راهنمای مؤمنان در زندگی فردی و اجتماعی بود.
یکی از مشهورترین و گرانبهاترین فرمایشات امام حسن عسکری علیه‌السلام، روایتی است که در آن، ویژگی‌های شیعیان حقیقی امیرالمؤمنین علی علیه‌السلام را برمی‌شمارند. این روایت که در منابع معتبر روایی ذکر شده است، معیارهایی روشن برای شناخت پیروان واقعی آن حضرت ارائه می‌دهد و می فرمایند آنان کسانی‌اند که دیگران را بر خود مقدم می‌دارند، حتی اگر خودشان نیازمند و تهی‌دست باشند. این ویژگی، اوج ایثار و فداکاری است. شیعه واقعی کسی است که در مواقع سختی و نیاز، به جای اندیشیدن به خود، به فکر رفع نیاز دیگران باشد و منافع شخصی را فدای منافع جمعی یا رفاه هم‌نوعان نماید. این خصلت، انعکاس صفات والای حضرت علی علیه‌السلام است که در طول زندگی خود، همواره مؤمنان را به این فضیلت والا توصیه می‌کردند.
همچنین فرمودند آنان از خداوند عزّوجلّ پروا می‌کنند، و در راه اطاعت او گام برمی‌دارند، به آنچه نزد اوست رغبت می‌کنند، و از ناخشنودی او دوری می‌جویند. این بخش از حدیث، بر محور اصلی دینداری یعنی تقوای الهی تأکید دارد. شیعه واقعی، کسی است که در تمام اعمال و رفتار خود، رضایت پروردگار را ملاک قرار می‌دهد. به واجبات عمل کرده و از محرمات دوری می‌جوید. اهمیت دادن به عبادات جمعی مانند نماز جماعت و نماز جمعه، که نشان‌دهنده حضور فعال در جامعه و تبعیت از احکام الهی است، نیز از مصادیق این ویژگی محسوب می‌شود.
و نیز آنان از پدرشان (علی علیه‌السلام) پیروی می‌کنند، و برادران (دینی) خود را گرامی می‌دارند.) این بند، بر لزوم سرمشق قرار دادن سیره عملی حضرت علی علیه‌السلام در برخورد با دیگران، به ویژه مؤمنان، تأکید دارد. اکرام و احترام به مؤمنان، تکریم جایگاه آنان در نزد خداوند و پرهیز از هرگونه اهانت یا تحقیر نسبت به ایشان، از صفات برجسته شیعیان واقعی است.
دیگر می فرمایند زینت ما باشید و کاری نکنید که باعث بدبینی مردم به ما شود. این جمله قصار، یکی از کلیدی‌ترین آموزه‌های اخلاقی امام حسن عسکری علیه‌السلام است. ایشان همواره تأکید داشتند که رفتار و کردار شیعیان باید به گونه‌ای باشد که موجب سربلندی و عزت اهل بیت علیهم‌السلام گردد، نه مایه شرمساری و بدنامی ایشان. یعنی اعمال نیک و پسندیده شیعیان، تبلیغ عملی برای مکتب اهل بیت علیهم‌السلام محسوب می‌شود و اعمال ناپسند، تصویری منفی از این خاندان مقدس را در اذهان مردم ایجاد می‌کند.
امام حسن عسکری علیه‌السلام همچنین به تفاوت میان «محب» (دوستدار) و «شیعه» اشاره فرمودند. ایشان بیان داشتند که ممکن است فردی به ظاهر محبت اهل بیت علیهم‌السلام را داشته باشد و به زبان، ادعای دوستی ایشان را مطرح کند، اما تا زمانی که دستورات و تعالیم آنان را در عمل به کار نبندد و در زندگی خود به آن‌ها پایبند نباشد، نمی‌توان او را «شیعه» واقعی تلقی کرد. شیعه بودن، صرفاً یک احساس قلبی یا ابراز محبت زبانی نیست، بلکه تبعیت عملی از سیره و دستورات اهل بیت علیهم‌السلام است.