به گزارش خبرنگار مهر، امروزه شبیه سازی انسان یکی از موضوعات مهم و چالش‌های دانش بشری از نظر علمی، اخلاقی و حقوقی می‌باشد.
سؤالی که در ابتدا به نظر می‌رسد اینکه: آیا شبیه سازی انسان دخالت در کار خداست و آفرینش محسوب می‌شود؟ آیا تولد انسان‌ها به روشی غیر از طریق معمول جنسی، خلق بشر توسط بشر محسوب می‌شود، یا از مقولاتی مانند اختراع هواپیما و تولید الکتریسیته است؟
یکی از دلایل مخالفت با شبیه سازی و تحریم آن، این است که مخالفین معتقدند شبیه سازی انسان دخالت در کار خداست و آفرینش محسوب می‌شود.. این مخالفت ها در همه ادیان الهی وجود دارد. پاپ ژان‌پل دوم درباره کسانی که در پی شبیه‌سازی انسان هستند، می‌گوید: آنان از سر تکبر، این باور را در سر دارند که پروژه آنها از پروژه خالق برای بشریت بهتر است و این یعنی خود را خدا پنداشتن و از حدود انسانی و محدوده مجاز بیرون رفتن.
شاید این واکنش کلیسای کاتولیک نسبت به دیدگاه افرادی نظیر ویلیام مائستری بود که در مورد شبیه‌سازی می‌گوید: ما تلاش می‌کنیم تا از طریق این تکنولوژی، خدا شویم و این وسوسه همیشگی بوده تا فقط خودمان را جای خدا بگذاریم.
موضوع شبیه‌سازی در مذاهب اسلامی نیز با اعتراضاتی مواجه شده است. فقهای اهل سنت که به تحریم شبیه‌سازی فتوا داده‌اند، همگی بر این باورند که شبیه‌سازی مصداق خلق نیست.
مطابق با بیانیه نهایی مجمع الفقه الاسلامی، صراحتاً بیان شده است: «مخفی نماند که این عملیات و مانند آن، خلق یا جزئی از خلق به شمار نمی‌رود. خداوند عزوجل می‌فرماید: أَمْ جَعَلُوا لِلَّهِ شُرَکاءَ خَلَقُوا کَخَلْقِهِ فَتَشابَهَ الْخَلْقُ عَلَیْهِمْ قُلِ اللَّهُ خالِقُ کُلِّ شَیْ ءٍ وَ هُوَ الْواحِدُ الْقَهَّارُ (رعد، ۱۶)» (مجمع الفقه، ۱۴۱۸، ص ۳۶۹).
تعریف و سازوکار شبیه‌سازی انسان
در تعریف عام و اجمالی، شبیه‌سازی انسان فرآیندی است که طی آن، مجموعه ژن‌های انسان توسط متخصصین و با بهره‌گیری از فناوری‌های نوین این عرصه، مهندسی و برنامه‌ریزی می‌شوند. اما از منظر تخصصی و علمی، شبیه‌سازی انسانی فرآیندی به مراتب پیچیده‌تر است که سازوکار آن به شرح زیر است:
۱. سلول جنسی (تخم یا تخمک ).
۲. سلول سوماتیک (بافتی) از یک عضو بدن انسان.
۳. فرآیند تخلیه هسته‌ای و جایگزینی آن در هسته‌ای دیگر.
به منظور تولید یک موجود انسانی همسان، ابتدا سلول تخمک از یک فرد مونث اخذ شده و نقشه ژنتیکی (DNA) آن استخراج می‌گردد. سپس یک سلول سوماتیک (بافتی) از فرد دیگر (نظیر سلول‌های استخوانی، پوستی، مغزی، عصبی و غیره) گرفته شده و نقشه ژنتیکی آن نیز تخلیه می‌شود.
در ادامه، DNA سلول سوماتیک با استفاده از روش‌های شیمیایی و الکتریکی به درون سلول تخمک فاقد DNA اصلی وارد می‌گردد. هر سلول از بافت‌های بدن انسان، حاوی تمامی اطلاعات ژنتیکی بدن است، اما صرفاً اطلاعات مربوط به بافت خود در آن فعال و قابل بیان است. در حالی که در سلول تخمک، تمامی اطلاعات ژنتیکی بدن به صورت فعال و بالقوه موجود است. بدین ترتیب، پس از جایگزینی نقشه ژنتیکی سلول سوماتیک در هسته تخلیه‌شده سلول تخمک، تمامی اطلاعات ژنتیکی فعال شده و از قابلیت‌های سلول تخمک (به استثنای DNA اصلی آن) بهره‌برداری می‌شود.
سپس این سلول مهندسی‌شده به رحم فرد اهداکننده تخمک منتقل شده و مراحل تکامل طبیعی خود را طی می‌کند و منجر به تولید موجودی انسانی می‌شود که از نظر ساختار، نقشه و اطلاعات ژنتیکی کاملاً مشابه فرد اهداکننده DNA است.
در همین چارچوب، رئوف کمال، پژوهشگر حوزه تدبر در قرآن، در مقاله‌ای به بررسی این موضوع از منظر آیات و روایات پرداخته است که در ادامه به آن می‌پردازیم:
دلیل برای مباح بودن عمل شبیه سازی انسان را می‌توان بر اساس برخی آیات قرآن مورد بررسی قرار داد. به عبارتی اگر شبیه‌سازی را در چارچوب قدرت الهی ببینیم، می‌توان گفت که این فناوری نیز در راستای اراده و قوانین الهی است، زیرا هیچ خلقتی بیرون از قدرت خداوند انجام نمی‌شود.
۱. خداوند آفرینش را از طرق مختلف ممکن ساخته است: سوره یس، آیه ۸۲: إِنَّمَا أَمْرُهُ إِذَا أَرَادَ شَیْئًا أَن یَقُولَ لَهُ کُن فَیَکُونُ فرمان او چنین است که چون چیزی را اراده کند، تنها به آن می‌گوید: «باش»، پس موجود می‌شود.این آیه نشان می‌دهد که هر نوع خلقتی در نهایت تحت اراده الهی قرار دارد. اگر بشر توانسته به فناوری شبیه‌سازی دست یابد، این نیز نوعی اذن و مشیت الهی است.
۲. تنوع در شیوه‌های خلقت در قرآن: در قرآن روش‌های مختلفی برای خلقت انسان ذکر شده است ۱. خلقت آدم از خاک، بدون اینکه پدر و مادر داشته باشد – سوره حج، آیه ۵ ۲. خلقت از نفس واحد مانند حوّا از آدم – سوره نساء، آیه ۱ ۳. خلقت از نطفه (مقاربت جنسی) – سوره انسان، آیه ۲ ۴. خلقت بدون پدر (حضرت عیسی) – سوره آل‌عمران، آیه ۵۹ از این تنوع می‌توان نتیجه گرفت که راه‌های مختلفی برای خلقت وجود دارد و خلقت محدود به یک روش خاص نیست. اگر شبیه‌سازی نیز روشی برای خلق انسان باشد، می‌توان آن را در چارچوب قدرت الهی دید.
۳. شبیه‌سازی به‌عنوان مظهر قوانین خلقت الهی: سوره انبیا، آیه ۳۰: و َجَعَلْنَا مِنَ الْمَاءِ کُلَّ شَیْءٍ حَیٍّ و هر چیزی را از آب زنده نمودیم.این آیه نشان می‌دهد که حیات دارای اصول و قوانینی است که خداوند در جهان قرار داده است. شبیه‌سازی نیز نوعی استفاده از این قوانین برای ایجاد حیات است، نه یک خلق مستقل از خداوند.
۴. جان بخشیدن به هر چه که خداوند اراده نماید: سوره سجده، آیه ۹: ثُمَّ سَوَّاهُ وَنَفَخَ فِیهِ مِن رُّوحِهِ سپس او را موزون ساخت و از روح خویش در او دمید.
اگر انسانی از طریق شبیه‌سازی به وجود بیاید و زندگی کند، این نشان‌دهنده آن است که خداوند اراده کرده که این فرد دارای حیات و روح باشد. در غیر این صورت، اصولاً چنین انسانی امکان زندگی پیدا نمی‌کند.با این دیدگاه، شبیه‌سازی نه به معنای مقابله با خلقت خداوند است و نه خارج از اراده الهی. بلکه بشر با بهره‌گیری از استعدادهایی که خدا به او داده، از قوانین خلقت برای ایجاد یک نسخه جدید از حیات استفاده می‌کند.
بنا بر اصل اباحه در احکام شرعی هر چیزی ذاتاً مباح است مگر اینکه دلیل قطعی بر حرمت آن وجود داشته باشد. این اصل در فقه اسلامی پذیرفته شده و می‌توان آن را به بحث شبیه‌سازی هم تعمیم داد:
۱. استعداد خلقت به اراده خداوند وابسته است نکته مهمی که هیچ چیزی بدون اراده الهی به وجود نمی‌آید. این تفکر با آیات متعددی همخوانی دارد، از جمله: سوره فاطر، آیه ۴۳: و َلَن تَجِدَ لِسُنَّةِ اللَّهِ تَبْدِیلًا و هرگز برای سنت خدا تغییری نخواهی یافت. اگر انسان توانسته به فناوری شبیه‌سازی دست یابد، این نشان‌دهنده آن است که خداوند این امکان را در نظام خلقت قرار داده و آن را ممنوع نکرده است.
۲. قاعده اباحه و اصل عدم تحریم: در قرآن، تنها برخی چیزها صراحتاً ممنوع یا حرام اعلام شده‌اند، مانند: خوردن گوشت مردار، خون و گوشت خوک سوره بقره: ۱۷۳ ربا خواری سوره آل‌عمران: ۱۳۰ ظلم و فساد سوره بقره: ۲۰۵ اما در مورد شبیه‌سازی هیچ آیه‌ای که صریحاً آن را حرام بداند وجود ندارد. بنابراین، طبق اصل اباحه، این عمل ذاتاً جائزاست. مگر اینکه دلیل قطعی بر حرمت آن بیابیم.
۳. آفرینش در چارچوب قدرت خداوند است، نه خارج از آن: حتی اگر انسان با فناوری شبیه‌سازی موجودی را ایجاد کند، باز هم این یک خلق مستقل نیست، بلکه استفاده از قوانینی است که خداوند در طبیعت قرار داده.سوره تغابن، آیه ۳: خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ بِالْحَقِّ وَصَوَّرَکُمْ فَأَحْسَنَ صُوَرَکُمْ آسمان‌ها و زمین را به حق آفرید و شما را صورتگری کرد، پس چه نیکو صورتگری است. این نشان می‌دهد که هر گونه خلقت، حتی اگر از طریق فناوری باشد، در نهایت بر پایه قوانین الهی است.
این دیدگاه منطقی و منطبق با اصول قرآنی است. چرا که معتقد است: اگر خداوند امکان شبیه‌سازی را در نظام خلقت قرار داده، پس این کار خارج از اراده او نیست، چیزی که در قرآن صراحتاً حرام نشده، مباح است و شبیه‌سازی مقابله یا تعارضی با خلقت خداوندی ندارد، بلکه استفاده از قوانین اوست.