هنر اسلامی برخلاف هنر مدرن معنابنیاد است؛فلسفه نقوش هندسی تکرار شونده

خبرگزاری مهر -گروه دین و اندیشه-سمانه نوری زاده قصری: قرآن به عنوان کتاب مقدس مسلمانان، نقش بنیادینی در شکل‌گیری و توسعه هنر اسلامی ایفا کرده است. به ویژه در هنرهایی نظیر معماری، خوشنویسی، تذهیب و هنرهای تزئینی. قرآن، با آموزه‌های عمیق و متنوع خود، نه تنها بر جنبه‌های معنوی و دینی هنر اسلامی تأثیر گذاشته، بلکه به طور مستقیم بر فرم‌ها، تکنیک‌ها و سبک‌های هنری نیز اثر داشته است. این موضوع نشان می‌دهد که از آغاز اسلام، هنرمندان با الهام گرفتن از آیات قرآن و تفسیرهای اسلامی، به خلق آثاری پرداخته‌اند که به طور همزمان زیبایی و عمق معنوی را در خود جای داده‌اند. قرآن کریم به عنوان کتاب مقدس مسلمانان، نقشی بنیادین در شکل‌گیری و تکامل هنر اسلامی ایفا کرده است. این اثر الهی با محتوای عمیق و مفاهیم والایش، منبع الهام بی‌بدیلی برای هنرمندان مسلمان در طول تاریخ بوده و بر جنبه‌های گوناگون هنر اسلامی تأثیر گذاشته است.

تأثیر محتوایی و معنوی قرآن بر هنر اسلامی

آیات قرآن کریم با مضامین توحیدی، اخلاقی و عرفانی خود، چهارچوب فکری و محتوایی هنر اسلامی را شکل داده‌اند. هنرمندان مسلمان همواره کوشیده‌اند تا مفاهیم بلند قرآنی را در قالب‌های هنری مختلف تجسم بخشند. این تأثیر را می‌توان در موارد زیر مشاهده کرد.

نخست، معماری اسلامی که مساجد، مدارس و بناهای مذهبی با الهام از مفاهیم قرآنی طراحی شده‌اند. آیاتی مانند «اللّهُ نُورُ السَّماواتِ وَ الأَرْضِ» در تزئینات مساجد به کار رفته و مفاهیمی مانند وحدانیت در گنبدها و مناره‌ها تجلی یافته‌اند.

علاوه بر آن قرآن کریم موجب شکوفایی هنر خوشنویسی شده است. خطوطی مانند ثلث، نسخ و کوفی برای کتابت قرآن ابداع شدند و به تدریج به هنری مستقل تبدیل گشتند.

هنرمندان با الهام از آیات قرآن، هنر تذهیب را برای زیباسازی صفحات قرآن توسعه دادند. نقوش اسلیمی و هندسی برگرفته از مفاهیم قرآنی درباره نظم عالم است.

تأثیر زیبایی‌شناختی قرآن بر هنر اسلامی

قرآن کریم با تأکید بر زیبایی‌های آفرینش، نگرش خاصی به زیبایی‌شناسی در هنر اسلامی بخشیده است. اصل توازن و تعادل در هنرهای اسلامی برگرفته از آیاتی است که به نظم عالم اشاره می‌کنند. استفاده از نقوش انتزاعی و غیرفیگوراتیو متأثر از نگرش قرآنی درباره عدم شبیه‌سازی خالق است. تکرار نقوش هندسی بیانگر مفهوم توحید و وحدت در کثرت در قرآن است.

قرآن کریم نه تنها به عنوان متن دینی، بلکه به عنوان منبع الهام هنری، نقش بی‌بدیلی در شکل‌گیری و توسعه هنر اسلامی داشته است. این تأثیر هم در محتوا و هم در فرم هنرهای اسلامی مشهود است. مطالعه این رابطه به درک عمیق‌تر از هنر اسلامی و فرهنگ مسلمانان کمک شایانی می‌کند. هنر اسلامی در حقیقت تلاشی برای تجسم بخشیدن به مفاهیم متعالی قرآن در قالب‌های ملموس هنری است.

برای تبیین و بررسی بیشتر این موضوع با علیرضا کاوند، عضو هیئت علمی دانشگاه علوم و معارف قرآن کریم به گفتگو نشستیم که در ادامه حاصل آن را می‌خوانید:

علیرضا کاوند در گفتگو با خبرنگار مهر، گفت: هنر اسلامی، برخلاف بسیاری از هنرهای کلاسیک یا مدرن که بر نمودهای تصویری و زیبایی بصری متمرکزند، دارای جوهری است معنا بنیاد که سرچشمه آن در «کلام» نهفته است. آن کلام، چیزی نیست جز قرآن کریم؛ کتابی که نه‌تنها زندگی مسلمانان را از لحاظ اعتقادی و اخلاقی شکل داده، بلکه بستر پیدایش و تکوین بسیاری از جلوه‌های هنری در تمدن اسلامی شده است.

کاوند ادامه داد: اگر بخواهیم هنر اسلامی را بشناسیم، باید به جای تمرکز بر شکل و تکنیک، به «معنا»، «نظم» و «روابط درونی اجزا» توجه کنیم. این معنا و نظم، در اغلب موارد از قرآن نشأت گرفته است. باید دید چگونه قرآن، نه‌فقط به عنوان متن مقدس، بلکه به‌مثابه منبعی فرهنگی، زیبایی‌شناختی و الهیاتی، هنر اسلامی را در طول قرون شکل داده و هدایت کرده است.

قرآن به‌مثابه منبع زیبایی‌شناسی

عضو هیئت علمی دانشگاه علوم و معارف قرآن کریم با اشاره به موضوع قرآن به مثابه منبع زیبایی شناسی گفت: یکی از ویژگی‌های منحصربه‌فرد قرآن، ترکیب معنا و موسیقی است. آیات قرآنی واجد نوعی موسیقی درونی‌اند که بر پایه نظم آواها، تقارن واژگان، و توازن نحوی استوار است. این موسیقی نه‌تنها مخاطب را متأثر می‌کند، بلکه در طول تاریخ الهام‌بخش هنرمندان برای خلق آثاری بوده که بازتابی از همین هماهنگی و تعادل‌اند.

وی ادامه داد: هنر اسلامی از حیث فرم، تمایل به تکرار، نظم هندسی، و پرهیز از تصادف دارد؛ درست همان‌گونه که قرآن ساختار منسجم خود را حفظ کرده است. به‌عبارت دیگر، قرآن صرفاً محتوایی را به هنر اسلامی القا نکرده، بلکه فرم و سبک را نیز تعیین کرده است.

آغاز هنر اسلامی از متن؛ کتابت قرآن

کاوند افزود: نخستین ظهور هنر اسلامی را باید در فرایند کتابت قرآن جست‌وجو کرد. زمانی که مسلمانان در قرن اول هجری به تدوین و نگارش قرآن پرداختند، از همان ابتدا کتابت این متن الهی با نوعی قدسیت همراه بود. به همین دلیل، هنرمندان نه صرفاً به‌عنوان خوشنویسان، بلکه به‌منزله حاملان کلام الهی شناخته می‌شدند.

وی ادامه داد: در قرون بعد، خط کوفی توسعه یافت و با آن، تذهیب، جدول‌کشی و حروف‌آرایی نیز پدید آمد. این عناصر، به‌تدریج تبدیل به سنتی شدند که در کتابت قرآن و سپس در سایر متون دینی و ادبی ادامه یافتند. خط نه تنها ابزار نوشتن، بلکه بیان بصری ایمان شد.

معنا در قالب؛ معماری قرآنی

کاوند تصریح کرد: یکی از مهم‌ترین عرصه‌هایی که قرآن در آن تجلی یافت، معماری اسلامی است. اگر به ساختار مساجد اولیه بنگریم، می‌بینیم که نقش قرآن نه‌فقط در تزئینات، بلکه در ساختار و کارکرد فضا حضور داشته است. مسجد، به‌عنوان فضای نیایش و تلاوت قرآن، حول محور محراب و منبر که یادآور وحی و پیامبری‌اند، ساخته می‌شود.با گسترش جهان اسلام، نگارش آیات بر دیوارها، گنبدها و سردرهای بناها مرسوم شد. آیات مرتبط با وحدت، رحمت، و عظمت الهی بیشترین حضور را در این فضاها دارند. خطاطی معماری به‌نوعی ادغام هنر بصری و پیام الهی بدل شد که کارکرد زیبایی‌شناسانه و معرفتی توأمان داشت.

قرآن و غیبت تصویر

عضو هیئت علمی دانشگاه علوم و معارف قرآن کریم ادامه داد: بر خلاف تمدن‌های پیش از اسلام که تصویر و مجسمه نقش محوری در هنر داشتند، هنر اسلامی به‌صورت چشمگیری از بازنمایی تصویری انسان و خدا پرهیز دارد. این پرهیز، ریشه در توحید قرآنی و نفی تماثیل دارد. قرآن با تأکید بر غیرقابل‌درک بودن ذات الهی و ممنوعیت شرک، مسیر هنر اسلامی را از مجسمه‌سازی و شمایل‌نگاری جدا کرد. به جای آن، نقوش هندسی، اسلیمی و خطی به عنوان حاملان معنا مطرح شدند. این نمادها، نه فقط تزئینی، بلکه حاوی مفاهیم عرفانی و کیهانی‌اند که اغلب برگرفته از مضامین قرآنی همچون وحدت در عین کثرت، نظم الهی و تجلی اسماً خداوند هستند.

تلاوت قرآن؛ هنر صوتی

وی گفت: هرچند در هنر اسلامی کمتر به موسیقی پرداخته شده، اما یکی از مهم‌ترین جلوه‌های هنری در جهان اسلام، تلاوت قرآن است. قرائت قرآن، هنری صوتی است که از قواعد تجوید و نغمات خاصی پیروی می‌کند. این نغمات نه موسیقی به معنای متعارف، بلکه نوعی زیبایی معنوی هستند که هدف‌شان تحریک روح و ذهن شنونده به تفکر و خشوع است. تلاوت قرآن در تمدن اسلامی، به‌ویژه در جهان عرب، مصر، ایران، ترکیه و اندونزی، جایگاهی ویژه دارد. قاریان برجسته با صدای خود نه فقط آیات را می‌خوانند، بلکه آن را به تجربه‌ای زیبایی‌شناسانه و عاطفی بدل می‌کنند.

هنرهای تزئینی؛ انتقال معنا از طریق فرم

کاوند با تاکید بر اینکه هنرهای تزئینی از انتقال معنا و فرم انجام می‌شود؛ گفت: قرآن، هنرمند مسلمان را به سمت نوعی زبان رمزی و نمادین سوق داد. در نتیجه، بسیاری از هنرهای تزئینی اسلامی، مانند کاشی‌کاری، منبت‌کاری، فلزکاری، و قالیبافی، حامل فرم‌هایی شدند که ریشه در تفکر قرآنی دارند. برای نمونه، نقوش هندسی تکرارشونده در هنر اسلامی، بازتاب مفهوم بی‌نهایت بودن و تجلی نظم الهی است. گویی این الگوها قصد دارند از راه فرم، مفاهیم عمیق قرآنی مانند جاودانگی، وحدت و خلقت را به زبان بصری ترجمه کنند.

قرآن و هنر عرفانی

وی ادامه داد: با رشد تصوف در قرون میانه، هنر اسلامی وارد مرحله‌ای شد که در آن عرفان اسلامی و آیات قرآن با هم درآمیختند. هنرمندان صوفی، قرآن را نه فقط کتابی برای تلاوت، بلکه «نقشه راه سلوک» می‌دانستند. مفاهیمی مانند نور، فنا، بقا، اسماً حسنی و لقاءالله از جمله مضامین قرآنی بودند که در خوشنویسی‌های دایره‌ای، شعرهای مولوی و حافظ، و حتی معماری خانقاه‌ها و سماع مولوی بازتاب یافتند.

کاوند در پایان گفت: قرآن، در هنر اسلامی، تنها یک مضمون یا موضوع نیست؛ بلکه منشأ معنا، ساختار و انگیزه خلق است. هنر اسلامی نه با تصویر، بلکه با رمز و نظم به بازنمایی امر قدسی می‌پردازد. این هنر، برخلاف هنرهای اومانیستی که انسان را مرکز معنا قرار می‌دهند، در جستجوی تجلی توحید و زیبایی الهی است. از این رو، تأثیر قرآن بر هنر اسلامی را باید در سطحی عمیق‌تر از صرف اقتباس یا الهام دید. قرآن، روح حاکم بر هنر اسلامی است؛ هنری که نه در پی جلب توجه بصری، بلکه در پی ایجاد پیوندی میان دل و معنا و میان فرم و امر الهی است.