به گزارش خبرگزاری مهر، نشستی تخصصی یکشنبه‌های روش با عنوان «فیلم‌سازی به مثابه روش تبدیل گزاره‌های فقهی به هنجارهای اجتماعی»، با ارائه حجت الاسلام حامد براتی، مدرس مدرسه فقه هنر و نقد حجت الاسلام محمد رضا ملایی استاد و پژوهشگر حوزه علمیه قم، به بررسی و تبیین دیدگاه‌های خود پیرامون ظرفیت‌ها و راهکارهای عملی سینما در جهت تبدیل گزاره‌های فقهی و آموزه‌های دینی در قالب هنجارهای اجتماعی پرداختند.
این نشست علمی به بررسی روش تبدیل مفاهیم فقهی به الگوهای رفتاری ملموس و پذیرفته‌شده در جامعه توسط ابزار قدرتمند فیلم‌سازی و به معنای عامش بحث هنر پرداخت.
حجت‌الاسلام و المسلمین براتی، مدرس مدرسه فقه هنر، عنوان نشست را یک موضوع بدیع و کمتر مورد توجه دانست و با طرح این سوال که آیا گزاره‌های فقهی به عنوان موضوع فیلم‌سازی در قالب فیلم تأثیر گذار است و توان هنجارسازی در اجتماع را دارد یا نه؟ به بیان دیدگاه‌های خود پرداخت.
سینما قادر است مفاهیم فقهی به هنجارهای اجتماعی را نزدیک‌تر کند
این پژوهشگر ویژگی مهم فیلم‌سازی را در بر داشتن تمامی هنرها دانست و افزود: سینما هنر آینده است، زیرا ترکیبی از تمام هنرهاست و به عنوان یکی از پیچیده‌ترین و تأثیرگذارترین هنرهای دوران اخیر شناخته می‌شود. این ویژگی می‌تواند کمک کند تا مفاهیم فقهی به هنجارهای اجتماعی نزدیک‌تر شود و فیلم‌سازان با روش‌ها و متدهای مناسب، خروجی مؤثرتری داشته باشند.
مدرس مدرسه فقه هنر در ادامه خاطرنشان کرد: می‌توان با تبیین مبانی و مفاهیم فقهی، مانند: طهارت، کسب حلال و حرام، که از موضوعات فقهی هستند، این گزاره‌ها را در فیلم‌ها بازنمایی و گزاره‌های فقهی را تفسیر کنیم و سینما می‌تواند در این زمینه نقش مهمی ایفا کند.
وی با اشاره به ظرفیت‌های بالای سینما، یکی دیگر از کارکردهای آن را به عنوان یک واسطه فرهنگی در انتقال و تثبیت هنجارها معرفی و توضیح داد: در جامعه، هنجارهایی وجود دارند که ممکن است مورد توجه قرار نگیرند، رونق چندانی نداشته باشند و یا حتی دیده نشوند. فیلم‌سازی این امکان را فراهم می‌کند که به این هنجارها ورود کرده، آن‌ها را تثبیت و یا ترویج دهیم.
حجت‌الاسلام براتی با اشاره به تأثیرپذیری سبک زندگی و رفتارهای اجتماعی از سینما افزود: کسب مال حلال و حجاب از هنجارهای فقهی هستند که سینما می‌تواند در تثبیت چنین هنجارهایی نقش داشته باشد. به عبارت دیگر، مردم اصولاً لزوم حجاب و کسب مال حلال را قبول دارند و این موضوعی نیست که اصل آن را نپذیرفته باشند؛ اما تثبیت و گسترش این هنجارها در جامعه، یکی از اقداماتی است که سینما می‌تواند در آن مؤثر واقع شود.
هنجارسازی از دیگر کارکردهای رسانه
ایشان با ذکر نمونه‌هایی از سینمای جهان به ایجاد همدلی و ارتباط عاطفی با مخاطب، نقد و بازاندیشی هنجارها و ارزش‌ها، تعامل با ساختارهای حقوقی و اجتماعی و تأثیر بر سیاست‌گذاری اشاره و تأکید کرد: سینما نه تنها می‌تواند هنجارهای موجود را تثبیت یا تغییر دهد، بلکه قادر است هنجارهای جدیدی را نیز در جامعه ایجاد کند.
مدرس مدرسه فقه هنر بحث‌های فمینیستی و تغییراتی که در قوانین مرتبط با این حوزه رخ می‌دهد را تا حد زیادی تحت تأثیر فشارها و جریان‌سازی‌های فیلم‌ها، سریال‌ها دانست و بیان داشت: برخی از کارگردانان نیز رسالت خود را در ساخت آثاری با این مضامین تعریف کرده‌اند. این آثار به مباحث حقوقی مختلفی از جمله برابری دیه، حضانت فرزند و سایر مسائل مرتبط ورود می‌کنند. در بحث سیاست‌گذاری نیز فیلم‌سازی می‌توانند تأثیرگذاری بسیار زیادی داشته و با به تصویر کشیدن پیامدهای رعایت یا عدم رعایت برخی احکام فقهی و قوانین، سیاست‌گذاران را نسبت به عواقب احتمالی تصمیماتشان آگاه سازند.
ترکیه با تولید فیلم خود را الگوی «مسلمان مدرن» در جهان معرفی کرد
یکی از مباحث مطرح شده در این نشست از سوی حجت‌الاسلام براتی اهمیت «سینمای استراتژیک» در جهان امروز بود، وی با اشاره به سابقه طولانی غرب در اسلام هراسی به سینما ترکیه به عنوان نمونه اشاره کرد و توضیح داد: کشور ترکیه در بحث فقهی، جدی‌ترین ورود خود را با ترویج گفتگو درباره مسائل فقهی آغاز کرد و در فیلم‌ها و سریال‌ها خود را به عنوان الگوی «مسلمان مدرن» در جهان معرفی می‌کند و مدعی است که به فرمولی دست یافته که بر اساس آن می‌توان هم مسلمان بود و هم مدرن. این ادعا که در رسانه‌ها و سیاست‌های کلان این کشور نیز پیگیری می‌شود، ترکیه را به عنوان نمادی از تعامل صحیح میان اسلام، دموکراسی و مدرنیته معرفی می‌کند. اما با بررسی آثار سینمایی این کشور، مشاهده می‌شود که اولین چیزی که یک «مسلمان مدرن» در این آثار کنار می‌گذارد، مباحث فقهی است. به عبارت دیگر، در این تصویر از مسلمان مدرن، اثری از پایبندی به حجاب یا سایر مباحث دینی دیده نمی‌شود، مگر در حد جنبه اخلاقی.
وی در ادامه به بررسی «روش‌شناسی» تبدیل گزاره‌های فقهی به هنجارهای اجتماعی پرداخت و با تأکید بر اینکه تمرکز اصلی باید بر حوزه «رفتار و فعل» باشد، به خلأ منابع مدون در این زمینه اشاره کرد. وی با بیان اینکه «در این حوزه هیچ منبعی حداقل من به آن نرسیدم که بر اساس آن یک هنرمند یا فیلم‌ساز با چه روشی و یا با چه روشی می‌تواند فیلمی تولید کند که بتواند هنجارها را تحت تأثیر قرار دهد»، به ارائه پیشنهاداتی برای فیلم‌سازان و فعالان حوزه‌های هنری مانند رمان، داستان و ادبیات پرداخت.
از جمله روش‌های پیشنهادی ایشان، «بررسی دقیق متون فقهی و استخراج مضامین کلیدی و اصول و قواعد فقهی» بود. وی با ذکر مثال «اصل برائت»، بر لزوم تعریف کاربردی این مفاهیم و نیاز به «مفهوم‌شناسی جدی» با همکاری متخصصان سینما و فقه تأکید کرد.
خلق شخصیت‌ها ولو منفی در عین حال پایبند به اصول فقهی و هنجارهای مثبت مؤثر است
رویکردهای روایت‌پردازانه، از دیگر محورهای مورد تأکید حجت‌الاسلام براتی بود. ایشان به اهمیت «ساختار داستانی و شخصیت‌پردازی» اشاره کرد و گفت: «باید شخصیت‌هایی را ترسیم کنیم که این شخصیت با چالش‌های فقهی مواجه بشود و به پاسخ‌هایی برسد» وی با اشاره به تأثیر رعایت یا عدم رعایت مباحث فقهی بر آینده افراد، به اهمیت «نظریه‌های بازنمایی» و «گفتمان‌سازی» در مورد مباحث فقهی، به‌ویژه موضوعات چالشی پرداخت. وی با ذکر مثال ترکیه، بر لزوم تبدیل برخی مباحث فقهی به گفتمان اجتماعی و هدایت این گفتمان‌ها از طریق هنر فیلم‌سازی تأکید کرد.
در پایان این ارائه، حجت‌الاسلام و المسلمین براتی بر اهمیت «شخصیت‌پردازی خوب و بد» در سینما تأکید کرد و با اشاره به تأثیر شخصیت‌های محبوب بر مخاطب افزود: حتی اگر آن شخصیت‌ها در ظاهر منفی باشند، به لزوم خلق شخصیت‌های جوان و در عین حال پایبند به اصول فقهی و هنجارهای مثبت در آثار سینمایی مؤثر هستند. وی همچنین به تأثیر منفی برخی آثار سینمایی در تضعیف ارزش‌های دینی از طریق کلیشه‌سازی و محدود کردن افراد مذهبی به نسل گذشته پرداخت.
فرم و تکنیک به اندازه محتوا اهمیت دارد
در ادامه، حجت‌الاسلام محمدرضا ملایی، استاد و پژوهشگر حوزه علمیه، ضمن تأیید قدرت سینما، به پیچیدگی‌های تبدیل مفاهیم انتزاعی دینی به فیلم اشاره کرد. وی با بیان اینکه «اصل این موضوع که سینما تأثیرگذار است»، به چالش‌های عملیاتی این حوزه پرداخت.
وی تأکید کرد که فرم و تکنیک در سینما به اندازه محتوا اهمیت دارد و صرف داشتن یک گزاره فقهی برای ساخت فیلم موفق کافی نیست. ایشان با اشاره به فیلم‌هایی مانند «روز موش‌خرما» و «مرد خانواده»، به بررسی چگونگی پردازش مفاهیم اخلاقی در سینما پرداخت و گفت: «خلق یک «آن دینی» یا لحظه معنوی در فیلم، بسیار دشوار است و نیازمند درک عمیق از مفاهیم دینی و تسلط بر ابزار سینماست.» وی همچنین به تأثیر سینمای غالب (عمدتاً غربی) بر سینماگران و مخاطبان اشاره کرد و لزوم هوشیاری در برابر این تأثیرات را یادآور شد.
ایشان در ادامه با ذکر مثال‌هایی از سینمای جهان، از جمله فیلم «وکیل مدافع شیطان» و فیلم «هفت»، به بررسی چگونگی به تصویر کشیدن مفاهیم انتزاعی مانند گناه و رستگاری پرداخت.
در پایان این نشست، هر دو کارشناس بر لزوم تحقیقات بیشتر و یافتن راهکارهای عملی برای بهره‌برداری از ظرفیت‌های سینما در ترویج ارزش‌های دینی و تبدیل گزاره‌های فقهی به هنجارهای اجتماعی تأکید کردند. به گفته آن‌ها، درک عمیق از مفاهیم دینی، تسلط بر تکنیک‌های سینمایی و شناخت دقیق مخاطب از جمله پیش‌نیازهای اصلی برای دستیابی به اثرگذاری مطلوب در این حوزه است. این نشست، گامی دیگر در راستای هم‌افزایی علوم دینی و هنر سینما بود که می‌تواند در آینده نزدیک تأثیرات مثبتی بر نحوه تبیین و بازنمایی آموزه‌های دینی در جامعه داشته باشد.