به گزارش خبرنگار مهر، حجةالوداع، آخرین حج پیامبر اعظم (ص) در سال دهم هجری قمری، نقطه عطفی در تاریخ اسلام به شمار می‌رود. این سفر نه تنها مناسک حج را برای مسلمانان تبیین نمود، بلکه زمینه ساز رویدادی مهم در بازگشت از مکه به مدینه، یعنی واقعه غدیر خم شد.
عزیمت پیامبر به حجة الوداع
در سال دهم هجری قمری، پیامبر اعظم (ص) خبر از تصمیم خود برای انجام حج تمتع دادند و از تمامی مسلمانان خواستند تا در این سفر ایشان را همراهی کنند. این اعلام عمومی سبب شد تا جمعیتی عظیم از سراسر جزیرة العرب به سوی مکه مکرمه روانه شوند.
هدف اصلی پیامبر (ص) از این سفر، آموزش مناسک حج به مسلمانان و ابلاغ دستورات الهی بود. همچنین، این سفر فرصتی برای تحکیم وحدت مسلمانان و نمایش قدرت اسلام به شمار می‌رفت.پیامبر (ص) در مدینه آماده‌سازی‌های لازم را انجام دادند و در روز شنبه ۲۴ یا ۲۵ ذی‌القعده سال دهم هجری به همراه جمعیت عظیمی از مسلمانان (تعداد تخمینی از ۹۰ هزار تا ۱۲۰ هزار نفر) به سمت مکه حرکت کردند.
پیامبر (ص) در مکه به انجام اعمال حج پرداختند و تمامی مناسک را به طور کامل برای مسلمانان شرح دادند. خطبه‌های ایراد شده توسط پیامبر (ص) در این سفر، حاوی نکات مهمی درباره‌ی مسائل دینی و اجتماعی بود.
زمینه‌های غدیر
برخی از آیات قرآن کریم، مانند آیه تبلیغ (مائده/۶۷) و آیه اکمال (مائده/۳)، به عنوان زمینه‌های نزول و وقوع واقعه غدیر مطرح شده‌اند. این آیات به پیامبر (ص) دستور می‌دهند تا پیام مهمی را به مردم ابلاغ کنند و از کامل شدن دین با این ابلاغ خبر می‌دهند.
یَا أَیُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنْزِلَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ ۖ وَإِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ ۚ وَاللَّهُ یَعْصِمُکَ مِنَ النَّاسِ ۗ إِنَّ اللَّهَ لَا یَهْدِی الْقَوْمَ الْکَافِرِینَ
ای پیامبر! آنچه از سوی پروردگارت [درباره ولایت و رهبری علی بن أبی طالب امیرالمؤمنین (علیه السلام)] بر تو نازل شده ابلاغ کن؛ و اگر انجام ندهی پیام خدا را نرسانده‌ای. و خدا تو را از [آسیب و گزند] مردم نگه می‌دارد؛ قطعاً خدا گروه کافران را هدایت نمی‌کند.
حُرِّمَتْ عَلَیْکُمُ الْمَیْتَةُ وَالدَّمُ وَلَحْمُ الْخِنْزِیرِ وَمَا أُهِلَّ لِغَیْرِ اللَّهِ بِهِ وَالْمُنْخَنِقَةُ وَالْمَوْقُوذَةُ وَالْمُتَرَدِّیَةُ وَالنَّطِیحَةُ وَمَا أَکَلَ السَّبُعُ إِلَّا مَا ذَکَّیْتُمْ وَمَا ذُبِحَ عَلَی النُّصُبِ وَأَنْ تَسْتَقْسِمُوا بِالْأَزْلَامِ ۚ ذَٰلِکُمْ فِسْقٌ ۗ الْیَوْمَ یَئِسَ الَّذِینَ کَفَرُوا مِنْ دِینِکُمْ فَلَا تَخْشَوْهُمْ وَاخْشَوْنِ ۚ الْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَیْکُمْ نِعْمَتِی وَرَضِیتُ لَکُمُ الْإِسْلَامَ دِینًا ۚ فَمَنِ اضْطُرَّ فِی مَخْمَصَةٍ غَیْرَ مُتَجَانِفٍ لِإِثْمٍ ۙ فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ
[خوردن مواد ناپاک که تناسبی با جسم و روح شما ندارند] بر شما حرام شده است [مانند] گوشت مردار و خون و گوشت خوک و آنچه به نام غیر خدا کشته‌اند و حیوان خفه شده و آنچه به ضرب چوب و سنگ مرده و آنچه به سبب پرت شدن از بلندی جان داده و حیوانی که به ضرب شاخ حیوان دیگر از بین رفته و حیوانی که درنده ای آن را کشته و از آن خورده، مگر آنچه را که در آستانه مرگ، قابل تذکیه بوده و شما به دستور شرع تذکیه کرده‌اید، و نیز آنچه برای بت‌ها قربانی شده، و آنچه به وسیله تیرهای قمار سهم بندی می‌کنید بر شما حرام گشته است. [همه] این [امور] فسق و نافرمانی [از احکام خدا] ست. امروز کفرپیشگان از [شکست] دین شما ناامید شده‌اند؛ بنابراین از آنان مترسید و از من بترسید. امروز [با نصبِ علی بن ابی طالب به ولایت، امامت، حکومت و فرمانروایی بر امت] دینتان را برای شما کامل، و نعمتم را بر شما تمام کردم، و اسلام را برایتان به عنوان دین پسندیدم. پس هر که در حال گرسنگی شدید بی آنکه مایل به گناه باشد [به خوردن مُحرّمات بیان شده] ناچار شود، [می‌تواند به اندازه ضرورت از آنها بهره گیرد]؛ یقیناً خدا بسیار آمرزنده و مهربان است.
روایات متعددی از پیامبر اعظم (ص) در کتب شیعه و سنی وجود دارد که به فضائل و جایگاه والای حضرت علی (ع) اشاره دارند. این روایات، به تدریج ذهنیت جامعه را برای پذیرش مسئولیت‌های خطیر حضرت علی (ع) آماده می‌کردند. برخی از این احادیث عبارتند از: حدیث منزلت، حدیث ثقلین، حدیث ولایت و حدیث غدیر.
أنتَ مِنّی بِمَنزلةِ هارونَ مِنْ مُوسی، اِلّا أنّه لانَبیّ بَعدی
تو نسبت به من به‌منزله هارون نسبت به موسی هستی، جز این‌که بعد از من پیامبری نخواهد بود.
إِنِّی تَارِکٌ فِیکمْ أَمْرَینِ إِنْ أَخَذْتُمْ بِهِمَا لَنْ تَضِلُّوا: کِتَابَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ أَهْلَ بَیتِی عِتْرَتِی. أَیُّهَا النَّاسُ اسْمَعُوا وَ قَدْ بَلَّغْتُ إِنَّکُمْ سَتَرِدُونَ عَلَیَّ الْحَوْضَ فَأَسْأَلُکُمْ عَمَّا فَعَلْتُمْ فِی الثَّقَلَیْنِ وَ الثَّقَلَانِ کِتَابُ اللَّهِ جَلَّ ذِکْرُهُ وَ أَهْلُ بَیتِی فَلَا تَسْبِقُوهُمْ فَتَهْلِکُوا وَ لَاتُعَلِّمُوهُمْ فَإِنَّهُمْ أَعْلَمُ مِنْکُم
من در میان شما دو چیز باقی می‌گذارم که اگر آنها را دستاویز قرار دهید، هرگز گمراه نخواهید شد: کتاب خدا و عترتم که اهل‌بیتم هستند. ای مردم بشنوید! من به شما رساندم که شما در کنار حوض بر من وارد می‌شوید. پس من از شما درباره رفتارتان با این دو یادگار ارزشمند سوال خواهم کرد؛ یعنی کتاب خدا و اهل‌بیتم. بر ایشان پیشی نگیرید که هلاک می‌شوید و به ایشان چیزی نیاموزید که آنها از شما داناترند.
با توجه به نزدیک شدن رحلت پیامبر اعظم (ص)، نیاز به تعیین جانشین برای ایشان بیش از پیش احساس می‌شد. جامعه اسلامی نیازمند رهبری بود که بتواند پس از پیامبر (ص)، هدایت امت را بر عهده بگیرد و از انحراف و تفرقه جلوگیری کند.
واقعه غدیر
پس از پایان اعمال حج، کاروان مسلمانان به سمت مدینه حرکت کرد. در روز ۱۸ ذی‌الحجه سال دهم هجری، کاروان به منطقه‌ای به نام غدیر خم رسید. این منطقه در نزدیکی جحفه قرار داشت و محل تلاقی راه‌های مختلف بود.
در این مکان، جبرئیل امین بر پیامبر (ص) نازل شد و آیه تبلیغ را به ایشان ابلاغ کرد. به دنبال نزول این آیه، پیامبر (ص) دستور دادند تا تمامی مسلمانان در غدیر خم توقف کنند. تخمین زده می‌شود که در این زمان، حدود ۱۲۰ هزار نفر در غدیر خم حضور داشتند.
پیامبر اعظم (ص) پس از اقامه نماز ظهر، خطبه‌ای طولانی ایراد کردند. ایشان در این خطبه، ضمن بیان فضائل حضرت علی (ع)، ایشان را به عنوان جانشین خود معرفی کردند. پیامبر (ص) فرمودند: من کنت مولاه فهذا علی مولاه (هر کس من مولای اویم، این علی مولای اوست).
پس از پایان خطبه، پیامبر (ص) از تمامی مسلمانان خواستند تا با حضرت علی (ع) بیعت کنند. مسلمانان نیز با حضرت علی (ع) به عنوان جانشین پیامبر (ص) بیعت کردند.
روایت کتب شیعه و سنی
کتاب‌هایی مانند الکافی از کلینی، الغدیر از علامه امینی، بحارالانوار از مجلسی و کمال الدین و تمام النعمة از شیخ صدوق، به طور مفصل به واقعه غدیر پرداخته‌اند و روایات مربوط به آن را ذکر کرده‌اند. این منابع، ضمن تأکید بر اهمیت و صحت واقعه غدیر، بر دلالت آن بر امامت و خلافت حضرت علی (ع) تصریح دارند.
کتاب‌هایی مانند مسند احمد از احمد بن حنبل، سنن ترمذی از ترمذی، سنن ابن ماجه از ابن ماجه و تاریخ طبری از طبری نیز به واقعه غدیر اشاره کرده‌اند. هرچند در برخی از این منابع، دلالت واقعه غدیر بر خلافت حضرت علی (ع) مورد تردید قرار گرفته است، اما اصل وقوع این واقعه و ایراد خطبه توسط پیامبر (ص) در غدیر خم، مورد اتفاق نظر اکثر مورخان اهل سنت است.
ولایت امیر مؤمنان حضرت علی علیه السلام مسئله بسیار مهمی است که خداوند متعال در ماه‌های پایانی عمر شریف پیامبر اعظم (ص) و پس از پایان حجة الوداع در روز غدیر خم از آن به عنوان «اتمام نعمت» و «اکمال دین» یاد می‌کند، اَلیومَ أَکمَلتُ لَکم دینَکم وَ أَتمَمتُ عَلَیکُم نِعمَتی وَ رَضیتُ لَکُمُ الإِسلامَ دیناً… امروز دین شما را برایتان کامل و نعمت خود را بر شما تمام گردانیدم، و اسلام را برایتان [به عنوان] آئین برگزیدم… و خداوند متعال نیز در روز قیامت به طور یقین درباره این نعمت (نعمت ولایت، یعنی پیروی و یا عدم پیروی از ولایت علی بن ابی طالب) از امت پیامبر اسلام سوال خواهد کرد، ثُمَّ لَتُسْأَلُنَّ یَوْمَئِذٍ عَنِ النَّعِیم.
خداوند با ولایت امیرالمومنین علیه السلام حجت را بر امت پیامبر (ص) تمام می‌کند و آنها را متوجه این موضوع می‌کند که ولایت علی علیه السلام سرآمد همه نعمت‌های الهی است و هیچ نعمتی با آن برابری نمی‌کند، چرا که خداوند متعال بزرگ‌تر از آن است که در روز قیامت از امت پیامبر (ص) سوال کند با نعمت‌های چون آب و نان چه کردید؟ بلکه قبولی اعمال و سبک و سنگین شدن کفه ی ترازوی اعمال امت پیامبر (ص) را در گرو پیروی از ولایت و یا عدم پیروی از آن می بیند.
در این زمینه حضرت رسول اعظم صلّی الله علیه و آله و سلّم فرمودند:: وَ الَّذِی بَعَثَنِی بِالْحَقِّ نَبِیاً لَوْ أَنَّ رَجُلًا لَقِی اللَّهَ بِعَمَلِ سَبْعِینَ نَبِیاً ثُمَّ لَمْ یأْتِ بِوَلَایةِ أُولِی الْأَمْرِ مِنَّا أَهْلَ الْبَیتِ مَا قَبِلَ اللَّهُ مِنْهُ صَرْفاً وَ لَا عَدْلًا» … سوگند به آن کسی که مرا به حق به پیامبری مبعوث کرد، اگر کسی در روز قیامت در حالی که در نامه اعمال خود عمل هفتاد پیامبر را داشته باشد، خداوند تبارک و تعالی را ملاقات کند، امّا به همراه آن اعمال، ولایت ولی امر از اهل بیت عصر خودش را نیاورده باشد، خداوند متعال از او هیچ عمل واجب و مستحبی را قبول نمی‌کند
روز جنگ «صفین» مردی از لشکر «شام» در حالی که سلاحی به دست، زرهی بر تن و قرآنی حمایل کرده بود، وارد میدان شد و سوره «عَمَّ یَتَساءَلُونَ عَنِ النَّبَإِ الْعَظِیمِ» را تلاوت می‌کرد، حضرت علی علیه السلام شخصاً به میدان او آمد و به او فرمود: «أَتَعْرِفُ النَّبَأَ الْعَظِیْمِ الَّذِی هُمْ فِیْهِ مُخْتَلِفُونَ؟»… آیا می‌دانی نبا عظیمی که در آن اختلاف دارند چیست؟ آن مرد در جواب گفت: «نه، نمی دانم». امام فرمود: «اَنَا وَ اللّهِ النَّبَأُ الْعَظِیْمُ الَّذِی فِیْهِ إِخْتَلَفْتُمْ وَ عَلی وِلایَتِی تَنازَعْتُمْ، وَ عَنْ وِلایتَیِ رَجَعْتُمْ بَعْدَ ما قَبِلْتُم… وَ یَوْمَ الْقِیامَةِ تَعْلَمُونَ ما عَمِلْتُمْ» … منم آن نبأ عظیم که درباره آن اختلاف دارید و در ولایت من به نزاع برخاسته‌اید، شما از ولایت من باز گشتید بعد از آنکه پذیرفتید، و در قیامت خواهید دانست که چه عملی انجام داده‌اید.
حجة الوداع و واقعه غدیر، دو رویداد مهم و مرتبط در تاریخ اسلام هستند. حجة الوداع فرصتی برای آموزش مناسک حج و تحکیم وحدت مسلمانان بود، در حالی که واقعه غدیر، نقطه عطفی در تعیین جانشین پیامبر اعظم (ص) به شمار می‌رود. بررسی روایات تاریخی شیعه و سنی نشان می‌دهد که اصل وقوع واقعه غدیر و ایراد خطبه توسط پیامبر (ص) در این مکان، مورد اتفاق نظر اکثر مورخان است.