انتقاد امام (ره) و ماجرای حذف گزینش؛ فضای مجازی به آبرو آسیب زده است

خبرگزاری مهر-گروه دین و اندیشه-سیده فاطمه سادات کیایی؛ عرض یا آبرو مفهومی است اخلاقی و اجتماعی که ریشه در فرهنگ و عرف هر اجتماعی دارد. مفهومی نسبی که از منطقه‌ای به منطقه دیگر، از فرهنگی به فرهنگ دیگر و حتی از فردی به فرد دیگر متفاوت است و بر رفتار و کنش‌های فردی و اجتماعی افراد تأثیر می‌گذارد. آنجا که با صحبت از آبرو دست از کاری می کشیم و یا آنجا که از ترس آبرو مجبور به انجام فعلی می‌شویم این سوال مطرح می‌شود که اصولاً آبرو در حیطه اثرگذاری خود چقدر قدرت دارد و در فرهنگ ایرانی اسلامی تا حد می‌تواند افراد را وادار به انجام یا ممانعت از کاری کند. آبرو در فرهنگ دینی اسلام به چه چیز تعبیر شده است و آیا از آن سخن به میان آمده؟ به نظر می‌رسد امروزه جایگاه و مفهوم آبرو و حیثیت دستخوش تغییراتی شده و نگاه‌ها به این مقوله متفاوت از گذشته است.

در خصوص آبرو و مفهوم آن در علوم اسلامی گفت‌وگویی با محمد قدرتی شاتوری مدرس دانشگاه و دکترای فقه، حقوق و اندیشه امام خمینی (ره) انجام دادیم که در ادامه ماحصل آن را می‌خوانیم

*از لحاظ لغوی و اصطلاحی مفاهیم آبرو و عرض چه معنی دارد؟

واژه «عرض»، در لغت به معنی چیزی است که از اصالت و بزرگی، شخص به آن می‌بالد و افتخار می‌کند. اگر در کتب لغت مراجعه کنیم عرض و آبرو وحیثیت معانی نزدیک به یکدیگر دارند و اگر دقت کنیم همگی تحت عنوان کرامت انسانی قرار دارند. به عبارتی همگی مصادیق کرامت انسانی هستند. حفظ آبرو مصداقی از احترام به کرامت انسانی خود و دیگران و خودداری از هتک و از بین بردن آن است.

فقها از جمله شیخ انصاری در جلد چهارم مکاسب آبروی انسان را به «عرض أخف» و «عرض أعظم» تقسیم کرده‌اند. عرض أخف آبروی فرد عادی است که در جامعه دارای مسئولیتی مهم نباشد. منظور از عرض اعظم شخصیت معروفی است که دارای مسئولیت مهم در جامعه است. وجه تسمیه آبرو در اذهان عمومی به مناسبت عرق ریختن بر اثر شرمی است که از انجام کاری ناشایست دست می‌دهد.

*آیا مصادیق و مفاهیم آبرو و حیثیت ثابت هستند؟

از دیدگاه بنده آبرو در اصطلاح، عزت و حرمتی است که مردم به افراد دارند و مصادیق حفظ یا هتک آن‌ها عرفی است که با توجه به زمان و مکان و عرف جوامع متفاوت است، چراکه نگرش افراد در مصادیق در امکنه و ازمنه گوناگون متفاوت خواهد بود. مثلاً ممکن است در شهری با روستایی رسم و سنتی جزو عرف آن مکان باشد و هتک حرمت به شمار نرود ولی در مکانی دیگر آن رسم و سنت هتک حرمت محسوب شود. بنابراین نمی‌توانیم تمامی مصادیق حفظ آبرو را ثابت بدانیم‌. اگر در فقه نیز قائل به دیدگاه امام خمینی باشیم که اجتهاد بر اساس شرایط و مقتضیات زمان و مکان باید صورت پذیرد در این بحث هم می‌توانیم بگوییم که کلیه احکامی که مرتبط با حفظ آبرو و منع از هتک است بالاخص در مسائل مستحدثه فقهی و حقوقی بهتر است عرف زمان و مکان و شرایط روز افراد در نظر گرفته شود.

*در قرآن کریم اشاره‌ای به آبرو انسان‌ها شده است؟

یکی از آیات مهمی که به کرامت انسانی اشاره کرده است و مفسران بر آن تأکید داشته‌اند، آیه ۷۰ سوره اسرا: «وَ لَقَدْ کَرَّمْنا بنی‌آدم وَ حَمَلْناهُمْ فِی الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ وَ رَزَقْناهُمْ مِنَ الطَّیباتِ وَ فَضَّلْناهُمْ عَلی کَثیرٍ مِمَّنْ خَلَقْنا تَفْضیلاً» است. که جز پانزدهم قرآن کریم است.«واو» در آیه شریفه حرف قسم است و «لام» در جواب قسم محذوف و «قد» حرف تحقیق است. در آیه فوق خداوند صریحاً بدون قید و شرط بیان نموده است که تمامی بنی‌آدم دارای کرامت انسانی هستند. که آیه از جمله ادله اعطای کرامت ذاتی به انسان‌ها است. و اگر قرار بود خداوند قید و شرطی اضافه کند یا استثنایی در خصوص کرامت انسان‌ها قائل باشد در آیه بیان می‌کرد. همانگونه که گفتیم آبرو و حیثیت مصادیق کرامت انسانی هستند بنابراین آیه فوق از مهمترین آیاتی است که پشتوانه‌ای برای حفظ آبروی افراد است.

خداوند خود به انسان درس کرامت داده است

آیت الله جوادی آملی در جلد اول کتاب کرامت در قرآن تعبیر خیلی جالبی در خصوص کرامت دارند که کمتر به آن توجه شده است و جا دارد اینجا بیان کنم، ایشان ذیل آیات «اقْرَأْ وَ رَبُّکَ الْأَکْرَمُ الَّذِی عَلَّمَ بِالْقَلَمِ» چنین تفسیر نموده است که خدایی که اکرم است از راه قلم تعلیم کرامت می‌دهد و انسان را کریم می‌کند. نه‌تنها امت اسلامی بلکه همه امم از آن جهت که انسان‌اند شاگرد خدای کریم‌اند و خداوند از آن جهت که اکرم است، معلم انسان‌ها است.

یعنی خداوند درس کرامت به آدمیان می‌دهد و می‌خواهد انسان را کریم کند و این درس اختصاصی به خواندن و نوشتن و مدرسه و دانشگاه و مانند آن ندارد خواه انسان بتواند با کتاب مأنوس باشد یا اهل درس و بحث نباشد، زیرا وقتی خدا معلم انسان شد، می‌تواند از راه درون و دل و یا بیرون و سمع و بصر حقایق را یاد انسان دهد. انسان باید متعلم خدای اکرم باشد.

از جمله آیات دیگر آیه ۶۱ سوره توبه می‌باشد که به آیه اُذُن هم مشهور است. می‌فرماید: «وَمِنْهُمُ الَّذِینَ یُؤْذُونَ النَّبِیَّ وَیَقُولُونَ هُوَ أُذُنٌ قُلْ أُذُنُ خَیْرٍ لَکُمْ»

در تفسیر آیه در تفسیر نمونه اگر مراجعه کنیم بیان شده است که خداوند در این آیه یکی ازویژگی های پیامبر را حفظ آبروی مردم بیان می‌کند. برخی از افراد در حقیقت یکی از نقاط قوت پیامبر (ص) را که وجود آن در یک رهبر لازم است، به عنوان نقطه ضعف نشان می‌دادند و از این واقعیت غافل بودند که یک رهبر محبوب، باید نهایت لطف و محبت را نشان دهد و در مورد عیوب آنها پرده‏دری نکند. لذا قرآن بلافاصله اضافه می‌کند که: به آن‌ها بگو اگر پیامبر گوش به سخنان شما فرا می‌دهد، و عذرتان را می‌پذیرد، و به گمان شما یک آدم گوشی است این به نفع شما است، زیرا از این طریق آبروی شما را حفظ کرده، و شخصیتتان را خرد نمی‌کند و برای حفظ محبت و اتحاد و وحدت شما از این طریق کوشش می‌کند، در حالی که اگر او فورأ پرده‌ها را بالا می‌زد، و دروغگویان را رسوا می‌کرد، آبروی عده‌ای به سرعت از بین می‌رفت.

خداوند در آیات دیگر قرآن نیز بر لزوم حفظ آبرو و حیثیت خود و دیگران توصیه نموده است که به تعدادی از آن‌ها اشاره می‌شود: در آیه ۲۷۱ سوره بقره (إِنْ تُبْدُوا الصَّدَقَاتِ فَنِعِمَّا هِیَ وَإِنْ تُخْفُوهَا وَتُؤْتُوهَا الْفُقَرَاءَ فَهُوَ خَیْرٌ لَکُمْ) بیان نموده است که اگرچه انفاق علنی نیکو است و موجب تشویق دیگران می‌شود لیکن انفاقِ پنهانی، از ریا و خودنمایی دور و به اخلاص نزدیک است و آبروی گیرنده صدقه را نیز محفوظ نگه می‌دارد.این آیات همگی باید الگوی ما قرار گیرد اخیراً کلیپ‌هایی رو مشاهده می‌کنیم که کفش و لباس به کودکان بی سرپرست و بی بضاعت می‌دهند و از آنها تصویر برداری می‌کنند، انفاق اقدام بسیار خوبی است اما چه شایسته است که اگر قرار است انفاق کنیم حداقل کرامت و آبروی آن‌ها را با فیلمبرداری و انتشار آن در فضای مجازی هتک نکنیم. از راه‌های دیگر هم می‌توانیم مشوقی برای افراد جامعه در خصوص انفاق و کمک به ایتام باشیم. کودکان نیز مانند بزرگسالان حق دارند که حریم خصوصی و کرامت انسانی آن‌ها حفظ شود. انتشار تصاویر آن‌ها، به‌ویژه در شرایط نیازمندی، ممکن است باعث شود احساس شرم یا تحقیر کنند. این کار می‌تواند ناخواسته به عزت‌نفس آن‌ها آسیب بزند و آن‌ها را در معرض قضاوت دیگران قرار دهد و حتی ممکن است در زندگی و آینده شغلی خود با مشکلاتی روبرو شوند.

خداوند در آیه ۲۶ سوره اعراف بیان می‌کند که لباس تقوا را برای انسان فرستاده است، تا آبروی او را حفظ کند و در مقابل شیطان بر این استوار است که لباس معقول تقوا را از تن آدمی برکَند: (یَا بَنِی آدَمَ قَدْ أَنْزَلْنَا عَلَیْکُمْ لِبَاسًا یُوَارِی سَوْآتِکُمْ وَرِیشًا وَلِبَاسُ التَّقْوَی ذَلِکَ خَیْرٌ).

در آیه ۲۷۳ سوره بقره: (لِلْفُقَرَاءِ الَّذِینَ أُحْصِرُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ لَا یَسْتَطِیعُونَ ضَرْبًا فِی الْأَرْضِ یَحْسَبُهُمُ الْجَاهِلُ أَغْنِیَاءَ مِنَ التَّعَفُّفِ تَعْرِفُهُمْ بِسِیمَاهُمْ لَا یَسْأَلُونَ النَّاسَ إِلْحَافًا) بیان شده است که صدقات حقِ نیازمندانی است که در راه خدا به سبب جنگ یا طلب دانش یا بیماری یا عوامل دیگر در مضیقه و تنگنا افتاده اند و برای فراهم کردن هزینه زندگی نمی‌توانند در زمین سفر کنند. در این آیه درخواست از دیگران موجب نادیده انگاشتن آبرو و کرامت انسانی بیان شده است.

خاطره‌ای از بزرگان با آیه فوق سازگار است که در تفسیر نور ذیل آیه بیان شده و کمتر جایی مشاهده کرده ایم که مورد توجه قرار گیرد و نقل آن در جامعه ما دارای ضرورت و تأمل است: آیه اللّه میرزا علی آقا قاضی را در نجف اشرف دیدند که از سبزی فروشی کاهوهای پلاسیده و نا مرغوب را خریداری می‌کند، از او پرسیدند: چرا این کار را می‌کنی؟ فرمود: این مغازه‌دار شخص فقیری است، می‌خواهم به او کمک کنم، لکن میل دارم که هم آبرویش محفوظ بماند وهم به گرفتن مال بلا عوض عادت نکند! لذا این کاهوها را از او می‌خرم که به نوایی برسد و برای من فرق زیادی ندارد که کاهوی تازه مصرف کنم، یا کهنه.

خداوند در آیه ۲۶۴ سوره بقره بر حفظ آبروی اشخاص فقیر اشاره دارد و می‌فرماید: افراد با ایمان نباید انفاق‌های خود را به خاطر منت و آزار، باطل و بی‌اثر سازند: (یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لَا تُبْطِلُوا صَدَقَاتِکُمْ بِالْمَنِّ وَالْأَذَی کَالَّذِی یُنْفِقُ مَالَهُ رِئَاءَ النَّاسِ وَلَا یُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَالْیَوْمِ الْآخِرِ)

*روایاتی در خصوص آبروی افراد داریم؟

در روایات زیادی بر حفظ آبروی اشخاص و خودداری از هتک آن اشاره دارند که به برخی اشاره می‌شود: در حکمت ۳۴۶ نهج‌البلاغه از امیرالمؤمنین (ع) روایت شده است: «مَاءُ وَجْهِکَ جَامِدٌ یُقْطِرُهُ السُّؤَالُ، فَانْظُرْ عِنْدَ مَنْ تُقْطِرُهُ»، در این حدیث تشبیهی از آبرو بیان شده است که آبروی مردم جامد است و درخواست آن را آب کرده و فرومی‌ریزد؛ بنابراین شخص باید دقت نمایند که نزد چه کسی درخواستی را مطرح می‌نماید.

چهار امنیت اسلام برای مسلمانان

در نکوهش هتک عرض و حیثیت، حضرت رسول اکرم (ص) می‌فرمایند: «انّ اللّه حرّم علی المسلم دمه و ماله و عرضه و ان یظنّ به سو الظّن: خداوند تجاوز به خون، مال و آبروی مسلمانان را حرام نموده و هرگز اجازه نداده است که کسی به یک فرد مسلمان بدگمان شود.»

با توجه به فحوای روایت، دین اسلام چهار امنیت را برای مسلمانان به ایجاد کرده است: ۱. امنیت جانی ۲. امنیت مالی ۳. امنیت حیثیتی و عرضی ۴. امنیت شخصیت انسان در فکر و ذهن دیگران. روایت مذکور بیانگر تأکید اسلام بر منع هتک کرامت و حیثیت اشخاص به‌وسیله دیگران است و می‌توان آن را نسبت به همه انسان‌ها هم تعمیم بخشید، چراکه در روایات دیگر به‌صورت عام بر منع از هتک حیثیت اشاره شده است.

*با توجه به اینکه شما در حوزه اندیشه امام خمینی پژوهش می‌کنید دیدگاه امام خمینی در خصوص آبروی افراد چیست؟

در سیره عملی و آرای امام خمینی موارد متعددی مشاهده می‌شود که بر لزوم حفظ آبرو و کرامت افراد تاکید داشته‌اند که مراجعه به صحیفه امام در این بحث ضرورت دارد. در نامه‌ای نسبتاً مفصل به حضور امام خمینی از محتوای کتاب «نهضت امام خمینی»، به‌ویژه آن بخش که برخی افراد در زمینه‌های گوناگون مورد اتهام قرار گرفته‌ٰاند، انتقاد شده است. امام خمینی در پاسخ فرموده‌اند: من آنچه نصیحت است به عموم کرده‌ام، و هرگز راضی نیستم توهین به احدی را.

انتقاد امام خمینی و ماجرای حذف گزینش

امام خمینی از علل انحلال هسته‌های گزینش در سال ۱۳۶۱ را حفظ حیثیت و آبروی انسان‌ها بیان کرده‌اند و فرموده‌اند که باید آبروی مردم را حفظ کنید و در هر مسئله‌ای که پیش می‌آید ببینید خدا چه می‌گوید که همان را انجام دهید.

امام خمینی در فرمان هشت‌ماده‌ای خمینی، خطاب به قوه قضائی و تمامی ارگان‌های اجرایی در سال ۱۳۶۱ توجه ویژه‌ای به حفظ آبرو و حیثیت انسانی افراد داشته است. تحلیل‌هایی از این فرمان در ادامه ارائه خواهد شد:

۱- میزان حال فعلی اشخاص است. (بند دوم) امام خمینی دو بار این مفهوم را با جملات دیگری نیز بیان کرده‌اند؛ در سال ۱۳۶۱ در حکم انحلال هیأت‌های گزینش، در سراسر کشور و تأسیس هیأت‌های دارای صلاحیت فرموده‌اند: «میزان در گزینش، حال فعلی افراد است».همچنین در سال ۱۳۶۱ در وصیت‌نامه سیاسی – الهی چنین فرموده‌اند: «میزان در هر کس حال فعلی او است».

بنابراین، با توجه به فرمان ایشان خطاها و لغزش‌های افراد درگذشته نباید ملاک حال فعلی افراد شود و با آن‌ها بدرفتاری شود و کرامت انسانی آن‌ها نادیده گرفته شود.

فضای مجازی باعث غفلت از آبروی افراد شده است

امروزه با گسترش رسانه‌های نوین و حضور افراد در فضای مجازی و پیام‌رسان‌های متعدد، شاهد هستیم که حیثیت و آبروی افراد در اثر عدم آگاهی و بی‌توجهی مورد غفلت واقع شده است. کامنت‌هایی با محتوای توهین آمیز که زیرپست‌ها گذاشته می‌شود، هتاکی‌هایی که نسبت به مسئولین و سایر افراد جامعه صورت می‌گیرد، تهمت‌هایی که نسبت به افراد صورت می‌گیرد ممکن است بخشی بخاطر عدم آگاهی افراد نسبت به عواقب هتک آبرو و در نظر نداشتن کرامت انسانی افراد می‌باشد.

انسان‌ها دارای دو بعد روحی و جسمی هستند و اگر صدمات جسمانی به افراد وارد کنیم ممکن است پس از گذشت زمان بهبود یابد؛ ولی آسیب‌هایی که در اثر از بین رفتن حیثیت و آبرو به بعد روحی افراد وارد می‌شود، معمولاً غیر قابل جبران است، ازجمله: شخصی که مورد هتک قرار گرفته است، در شرایط سخت روانی قرار می‌گیرد و بسیاری از اختلافات خانوادگی، بیماری‌های روانی و اختلافات در جامعه به هتک آبرو برمی‌گردد و آثار آن با توجه‌به نوع و شرایط هتک نیز بر زندگی فرد باقی خواهد ماند.