پشت چراغ قرمز قانون؛ آیا مسئله موتورسواری زنان قابل حل است؟

خبرگزاری مهر، گروه جامعه؛ مسئله موتورسواری بانوان سال‌هاست در جامعه ایران مطرح است. از یک سو، در کلان‌شهری مثل تهران با معضل ترافیک و ضعف سیستم حمل‌ونقل عمومی، موتور یکی از بهترین وسایل برای جابه‌جایی سریع و کم‌هزینه است. از سوی دیگر، قوانین موجود و نگاه‌های سنتی باعث شده‌اند زنان عملاً امکان استفاده رسمی از این وسیله را نداشته باشند. این موضوع در سطح اجتماعی، قانونی و فقهی به بحثی پرچالش بدل شده است. اما واقعیت این است که موتورسواری بانوان نه یک بحران حل‌ناشدنی، بلکه مسئله‌ای قابل حل است که با اجتهاد پویا، قانون‌گذاری هوشمندانه و سیاست‌گذاری اجتماعی می‌تواند سامان یابد.

امروز زنان ایرانی نقش گسترده‌ای در عرصه‌های اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی دارند. کارمند، دانشجو، پژوهشگر یا مادر شاغل در شهرهای شلوغ ناچار است روزانه مسافت زیادی را طی کند. در شرایطی که حمل و نقل عمومی شرایط مناسبی ندارد و خودروهای شخصی در ترافیک سنگین متوقف می‌شوند، موتور سیکلت به‌عنوان یک وسیله چابک می‌تواند به زنان همانقدر کمک کند که به مردان.

از طرفی، تجربه نشان داده است که زنان معمولاً قانون‌مدارتر هستند، در رانندگی دقت بیشتری دارند، آمار تصادفاتشان پایین‌تر است و اغلب به استفاده از کلاه ایمنی پایبندند. با وجود اینکه استفاده زنان از موتورسیکلت به عنوان ترک‌نشین دارای منع قانونی نیست، رانندگی آنان نیز نباید مشکلی ایجاد کند. بنابراین به نظر می‌رسد نگرانی‌های امنیتی و اجتماعی در این حوزه بیش از واقعیت، محصول ذهنیت‌ها و کلیشه‌هاست.

قانون امروز؛ خلأیی که زنان را آسیب‌پذیر کرده است

یکی از اصلی‌ترین موانع موتورسواری زنان در ایران، مسئله گواهینامه است. در قوانین مادر، از جمله ماده ۲۶ قانون راهنمایی و رانندگی، هیچ محدودیت جنسیتی برای اخذ گواهینامه ذکر نشده و همه افراد به طور برابر صاحب این حق شناخته شده‌اند. با این حال، در آئین‌نامه‌ها و تبصره‌های اجرایی، صدور گواهینامه موتور عملاً به مردان محدود شده و پلیس راهور در عمل برای زنان گواهینامه صادر نمی‌کند. این خلأ قانونی سبب شده است که زنان در صورت استفاده از موتور، در موقعیت آسیب‌پذیر قرار گیرند؛ چرا که اگر بدون گواهینامه تردد کنند، در هنگام بروز حادثه نه تنها بیمه مسئولیتی را نمی‌پذیرد، بلکه خود آنان نیز با مجازات‌های قانونی مواجه می‌شوند.

اگر زنان بدون گواهینامه تردد کنند، در هنگام بروز حادثه نه تنها بیمه مسئولیتی را نمی‌پذیرد، بلکه خود آنان نیز با مجازات‌های قانونی مواجه می‌شوند

این وضعیت به معنای آن است که یک نیاز اجتماعی آشکار، بدون پشتیبانی حقوقی رها شده و زنان را به خطرات بیشتری سوق می‌دهد. در حالی که راه‌حل کاملاً روشن و قابل اجراست. تدابیری که نه تنها امنیت حقوقی زنان را تضمین کند، بلکه با الزام بیمه کامل و ایجاد پوشش قانونی، خطرات احتمالی را کاهش داده و شرایطی عادلانه و منطقی برای حضور آنان در فضای شهری فراهم آورد.

نگاه فقهی؛ جواز و محدودیت‌های ثانوی

در فقه اسلامی، اصل بر جواز هر عمل است مگر آنکه دلیل شرعی صریحی بر حرمت آن وجود داشته باشد. درباره موتورسواری بانوان، هیچ نص صریحی آن را ممنوع نکرده و محدودیت‌های گذشته بیشتر به دلیل رعایت نکردن حجاب، اختلاط ناپسند یا رفتار تحریک‌آمیز بوده است. بنابراین، اگر زن حجاب و وقار شرعی را رعایت کند، موتورسواری از نظر فقهی جایز است. شواهد تاریخی نیز نشان می‌دهد زنان در گذشته با رعایت پوشش، در جابه‌جایی با وسایل نقلیه مثل اسب، شتر و محمل‌های پوشیده حضور داشته‌اند. از نظر شرعی، بین ترک‌نشینی و راکب اصلی بودن تفاوتی نیست و در هر دو حالت با رعایت حجاب، اشکالی وجود ندارد.

عرف جامعه در مسائل جدید اجتماعی نقش مهمی دارد؛ هرچند عرف به تنهایی حکم شرعی نمی‌آورد، اما در پذیرش اجتماعی موضوعات تازه مؤثر است. اگر جامعه امروز با رعایت حجاب و اخلاق، موتورسواری بانوان را طبیعی بداند، این عرف می‌تواند پذیرش آن را تسهیل کند. بنابراین مسئله موتورسواری نه در حکم اولیه بلکه در حکم ثانوی محل بحث است و در صورت مفسده یا خدشه به عفاف، راهکارهای عملی می‌تواند حضور زنان را با رعایت موازین شرعی و اجتماعی ممکن سازد.

راهکارهای عملی برای رفع نگرانی‌ها

برای تحقق این امر می‌توان پیشنهاد در پیش گرفتن برخی راهکارهای عملی را مطرح کرد. اولین قدم اصلاح قوانین و آئین‌نامه‌ها است. اعطای گواهینامه موتور به زنان یا تعریف گواهینامه ویژه برای موتورهای سبک و برقی که برای بانوان مناسب‌ترند.

یکی از اصلی‌ترین نگرانی‌ها در موضوع موتورسواری بانوان، رعایت حجاب و پوشش مناسب است. این مسئله در عمل کاملاً قابل مدیریت است و می‌توان با راهکارهای اجرایی، دغدغه‌های فرهنگی و فقهی را کاهش داد. برای نمونه، محدودیت استفاده به موتورهای سبک، برقی و سه‌چرخ می‌تواند هم از نظر ایمنی مناسب‌تر باشد و هم به دلیل شیوه متعارف نشستن روی آن‌ها، نگرانی‌های اجتماعی را کمتر کند. علاوه بر این، طراحی و واردات موتورهای کابین‌دار یا دارای بادگیرهای ویژه، امکان پوشش کامل و رعایت شئونات شرعی را فراهم کرده است.

در کنار پوشش، مسئله ایمنی نیز اهمیت دارد؛ پایبندی به استفاده از کلاه ایمنی و طراحی تجهیزات مکمل مانند بادگیرها یا کابین‌های اختصاصی، می‌تواند امنیت و عفاف را هم‌زمان تضمین کند. از سوی دیگر، سیاست‌گذاران شهری می‌توانند با اختصاص خطوط ویژه یا ایجاد فضاهای ایمن برای تردد بانوان موتورسوار، شرایطی فراهم کنند که این وسیله نه تنها خطری برای سلامت و امنیت آنان نداشته باشد، بلکه به ابزاری کارآمد برای رفع نیازهای روزمره‌شان تبدیل شود.

برگزاری دوره‌های آموزشی اختصاصی بانوان برای رانندگی ایمن و رعایت قوانین ترافیکی، و اطلاع‌رسانی در رسانه‌ها درباره فواید موتورهای سبک و ایمنی، همراه با تأکید بر رعایت پوشش و عفاف، می‌تواند تجربه موتورسواری را امن و فرهنگ‌سازی آن را پایدار کند.

اجتهاد بانوان؛ کلید حل مسائل نوپدید

رهبر معظم انقلاب در دیداری با بانوان، بر ضرورت ورود زنان به عرصه اجتهاد تأکید کردند: «امروز تعداد زنانی که مجتهدند کم نیستند. من حتی معتقدم بسیاری از مسائلی که موضوع آن‌ها زنانه است و مردان درست آن را درک نمی‌کنند، باید توسط مجتهدان زن پاسخ داده شود».

این سخن نشان می‌دهد که بخشی از مسائل فقهی مانند همین موضوع موتورسواری، بهتر است از زاویه نگاه بانوان مجتهد بررسی شود. زنانی که به‌طور واقعی شرایط اجتماعی، محدودیت‌ها و نیازهای روزمره را درک می‌کنند، می‌توانند فتاوایی متناسب‌تر ارائه دهند. چنین اجتهادی هم در چارچوب فقه پویا می‌گنجد و هم نگرانی‌های فقهی را برطرف می‌سازد.

تجربه انقلاب اسلامی و ضرورت توجه دوباره به زنان

یکی از دستاوردهای بزرگ انقلاب اسلامی، تغییر شرایط زن در جامعه بود. زنانی که پیش از انقلاب عمدتاً به حاشیه رانده می‌شدند، پس از انقلاب به‌عنوان نیروهای فعال و مؤثر در سیاست، آموزش و فرهنگ وارد میدان شدند. البته با رعایت عفاف و حجاب.

امروز هم لازم است نظام اسلامی برای حفظ این سرمایه اجتماعی، به نیازهای روزمره زنان پاسخ دهد. همان‌طور که در سال‌های اول انقلاب، با فرصت تحصیل و حضور اجتماعی به زنان امتیاز داده شد، امروز نیز باید با تصمیماتی ملموس مثل تسهیل در حمل و نقل و اعطای حقوق برابر در استفاده از وسایل نقلیه، حس ارزشمندی و مشارکت در آنان تقویت شود.

باید با تصمیماتی ملموس مثل تسهیل در حمل و نقل و اعطای حقوق برابر در استفاده از وسایل نقلیه، حس ارزشمندی و مشارکت در زنان تقویت شود

نظام اسلامی باید بتواند در زندگی زنان تغییرات مثبت و ملموس ایجاد کند تا تبلیغات منفی رسانه‌های خارجی که ایران را متهم به بی‌توجهی به حقوق زنان می‌کنند، بی‌اثر شود. پرداختن به موضوعی مانند موتورسواری زنان دقیقاً در همین چارچوب قرار می‌گیرد: اقدامی کوچک اما تأثیرگذار در ارتقای احساس عدالت و برابری.

لذا موتورسواری بانوان نه تهدیدی برای جامعه اسلامی است و نه خطری برای عفاف عمومی، به شرط آنکه با نگاه درست مدیریت شود. فقه شیعه با اجتهاد پویا ظرفیت حل این مسئله را دارد و قوانین کشور می‌توانند با اصلاحی جزئی مشکل را رفع کنند و از نظر اجتماعی نیز زنان آمادگی و شایستگی استفاده از این وسیله را دارند.