ضرورت اجرای بادشکن های غیر زنده در تالاب هامون برای نجات سیستان

خبرگزاری مهر – گروه استان‌ها، فاطمه گلوی: بادشکن‌ها نقش بسیار مهمی در حفظ محیط زیست دارند. بادهای شدید می‌توانند موجب فرسایش خاک، خشک شدن سطح زمین و از بین رفتن رطوبت خاک شود. ایجاد بادشکن غیر زنده (شیوه‌ای سنتی و بومی برای مهار باد است) به دلیل کم آبی در این شرایط می‌تواند سرعت باد را کاهش داده و از فرسایش‌های بادی جلوگیری کند.

یکی از مزیت‌های مهم بادشکن، جلوگیری از تخریب زمین‌های کشاورزی است. زمانی که شدت باد کاهش یابد، تبخیر آب کمتر شده و رطوبت بیشتری در خاک باقی می‌ماند. همچنین گیاهان در برابر خسارت‌های ناشی از باد مقاوم‌تر می‌شوند.

بادشکن‌ها اثرات زیست‌محیطی مثبتی نیز دارند؛ بادشکن‌ها می‌توانند به عنوان زیستگاه پرندگان و حشرات قرار بگیرند و تنوع زیستی را افزایش می‌دهد. همچنین در کاهش آلودگی هوا، جذب مؤثر هستند.

ایجاد بادشکن راهکاری پایدار برای حفاظت از منابع طبیعی، افزایش بهره‌وری زمین و بهبود کیفیت زندگی در مناطق بادخیز به شمار می‌رود.

احداث بادشکن‌های غیرزنده تنها راه موجود و مؤثر برای کاهش سرعت باد و ریزگردها

معاون فنی آبخیزداری و منابع طبیعی سیستان و بلوچستان در گفتگو با خبرنگار مهر، گفت: با توجه به اینکه تالاب هامون خشک شده و دیگر آبی در اختیار نیست، اجرای پروژه‌های بیولوژیک همچون بوته‌کاری و نهال‌کاری امکان پذیر نیست؛ چرا که این اقدامات نیازمند آب پایدار و دائمی‌اند. بنابراین ضرورت دارد پروژه‌ها به سمت طرح‌های کم‌آب‌بر می‌رود. تغییرات اقلیمی و گرمایش زمین در کنار عدم ورود آب باعث شده رطوبت لایه‌های سطحی خاک به سرعت از دست برود و بستر برای فرسایش بادی آماده شود.

حسین سرگزی ادامه داد: در مناطقی که خاک سست، غیر چسبنده و فاقد پوشش گیاهی است، باد به راحتی باعث فرسایش می‌شود؛ اتفاقی که امروز در تالاب هامون رخ داده است. بادهای مسلح، که ذرات ماسه را از بالادست حمل می‌کنند، هنگام رسیدن به مناطق فاقد پوشش گیاهی سرعت گرفته و به‌صورت سنباده‌ای عمل کرده و ذرات خاک را کنده و جابه‌جا می‌کنند. بنابراین باید مانعی برای کاهش اثر این بادها ایجاد شود.

وی تصریح کرد: برای جلوگیری از این اتفاق دو راهکار اصلی وجود دارد؛ حفظ خاک از طریق طرح‌هایی مانند پخش آب، نهال‌کاری و بوته‌کاری، استفاده از پوشش‌هایی به نام مالچ و راهکار دیگر، احداث بادشکن‌های غیرزنده است.

چند اثر مهم ایجاد بادشکن‌های غیر زنده در شرایط کنونی

معاون فنی آبخیزداری افزود: بادشکن‌ها چند نقش مهم دارند؛ نخست آنکه تا ده برابر ارتفاع خود، خاک پایین‌دست را از اثر باد محفوظ نگه می‌دارند. دوم اینکه جلوی ذرات ماسه همراه باد را که حداکثر تا ارتفاع ۹۰ سانتی‌متری سطح خاک حرکت می‌کنند می‌گیرند. هرچند نمی‌توان ادعا کرد که بادشکن‌ها به طور کامل جلوی فرسایش را می‌گیرند، اما تا حد زیادی مؤثر هستند.

سرگزی گفت: سومین نقش آنها حفظ رطوبت خاک است، چرا که کاهش سرعت باد مانع از دست رفتن سریع رطوبت می‌شود.با این حال بادشکن‌ها در شرایط کنونی نقشی در ایجاد پوشش گیاهی ندارند و صرفاً جایگزین پوشش طبیعی هستند. در برخی نقاط کشور، مانند شهرستان سوران، نهال‌کاری در پناه بادشکن‌ها اجرا شده است؛ اما در تالاب هامون به دلیل حرکت شدید ماسه، این امکان وجود ندارد.

ایشان بیان کرد: معمولاً در پشت بادشکن‌ها تپه‌های ماسه‌ای تشکیل می‌شود؛ این امر مانع از ایجاد پوشش گیاهی می‌شود، هرچند رطوبت خاک در آن مناطق بیشتر حفظ می‌شود. در صورت وقوع بارندگی یا ورود آب به منطقه، ماسه‌های رسوب‌کرده امکان نفوذ و نگهداری رطوبت را افزایش داده و زمینه رویش گیاهان را فراهم می‌کنند. به همین دلیل احتمال ظهور پوشش گیاهی در پشت بادشکن‌ها بیشتر از سایر نقاط است، اما هدف اصلی همچنان حفاظت خاک از اثر باد و رسوب‌گیری ماسه‌ها است.

معاون آبخیزداری و منابع طبیعی سیستان و بلوچستان ادامه داد: پایش این پروژه‌ها باید توسط محققان و دانشگاه‌ها طراحی و اجرا شود. تاکنون مکاتباتی با جهاد دانشگاهی، دانشگاه سیستان و بلوچستان، دانشگاه زابل و مرکز تحقیقات کشاورزی انجام شده و آمادگی برای همکاری وجود دارد. هرچند آثار ظاهری نشان‌دهنده کارایی طرح است، اما بررسی علمی ضروری است.

ایشان افزود: بادشکن‌ها در عمل مانع برداشت خاک شده و حتی به انباشت آن کمک می‌کنند؛ به‌ویژه در جلوگیری از حرکت تپه‌های ماسه‌ای به سمت اماکن مسکونی و اقتصادی. در زمینه کاهش گرد و غبار نیز این طرح مؤثر است.

سرگزی افزود: ذرات ریز خاک، به‌ویژه سیلت و رس، هنگام جدا شدن از بستر به‌تدریج خرد شده و وارد هوا می‌شوند. ذرات درشت‌تر مانند ماسه نیز تپه‌های ماسه‌ای را شکل می‌دهند. بادشکن‌ها هم جلوی شکل‌گیری گرد و غبار را می‌گیرند و هم مانع تشکیل تپه‌های ماسه‌ای بزرگ در پایین‌دست می‌شوند.

وی خاطرنشان کرد: با وجود این موفقیت‌ها، نباید انتظار داشت در سطح وسیع سیستان اثر محسوس ایجاد شود. تاکنون تنها هفت کیلومتر بادشکن اجرا شده که توانسته بین ۲۰ تا ۳۰ هکتار از اراضی پایین‌دست را حفاظت کند، در حالی که سطح مناطق برداشت در بالادست تالاب بیش از ۱۱۰ هزار هکتار است. بنابراین اثرگذاری ملموس در مقیاس منطقه‌ای نیازمند توسعه پروژه در وسعتی بسیار بزرگ‌تر است.

برخی از مشکلات و موانع ایجاد بادشکن‌های غیر زنده در شمال استان

معاون آبخیزداری و منابع طبیعی سیستان و بلوچستان گفت: اجرای پروژه با مشکلاتی همراه است. تخصیص اعتبار همزمان با فصل بادهای ۱۲۰ روزه باعث شد بسیاری روزها امکان کار وجود نداشته باشد و سرعت اجرای پروژه کاهش یابد. علاوه بر آن، تعهد فعلی تنها اجرای هفت کیلومتر بوده که در برابر نیاز واقعی بسیار ناچیز است؛ چرا که برای حفاظت کامل تالاب باید دست‌کم هزار کیلومتر بادشکن ساخته شود.

وی ادامه داد: در زمینه نگهداری نیز مشکلاتی وجود دارد. بادشکن‌های ساخته‌شده از سرشاخه‌های گیاهی در معرض تهدید آتش‌سوزی، تخریب توسط موریانه یا برداشت توسط مردم برای سوخت هستند. اما دیوارهای گلی این نگرانی‌ها را ندارند و بارش‌های منطقه نیز به حدی نیست که آنها را تخریب کند. علاوه بر آن، با تمهیداتی پایداری این سازه‌ها افزایش یافته است. همچنین محل برداشت خاک برای ساخت دیوارها به گونه‌ای انتخاب شده که در صورت وقوع بارندگی، آب به پای بادشکن‌ها نرسد.

سرگزی در پایان بیان کرد: نکته قابل توجه این است که بادشکن‌ها در نهایت با رسوب ماسه پوشانده شده و جزئی از تالاب خواهند شد. بنابراین نگرانی درباره پایداری آنها وجود ندارد. تنها چالش اصلی، گستردگی و زمان مناسب اجرای طرح است. تجربه نشان داده که بهترین زمان برای اجرای این پروژه‌ها پاییز و زمستان است، زمانی که بادهای شدید سیستان فروکش می‌کنند.

در پایان نتیجه می‌گیریم: بادشکن‌های غیرزنده، به ویژه در مناطق خشک و بادخیزی مانند سیستان، راهکاری مؤثر و ضروری برای مقابله با فرسایش بادی، حفظ رطوبت خاک و کاهش ریزگردها هستند. با توجه به خشک شدن تالاب هامون و کمبود آب، اجرای پروژه‌های دیگر مانند پوشش گیاهی مناسب نیست و بادشکن‌ها به عنوان جایگزین پوشش طبیعی، نقش کلیدی در حفاظت از خاک و جلوگیری از حرکت تپه‌های ماسه‌ای ایفا می‌کنند. اگرچه این سازه‌ها به طور کامل جلوی فرسایش را نمی‌گیرند، اما تا حد زیادی در حفظ منابع طبیعی و بهبود کیفیت زندگی مؤثر هستند.