دود سفید هورالعظیم؛ کابوس شبانه خوزستان

خبرگزاری مهر، گروه استان‌ها- محراب علوی: هر شب، شهرهای اطراف تالاب هورالعظیم در خوزستان، از دشت آزادگان تا هویزه و حمیدیه در دودی سفید و غلیظ فرو می‌روند. این دود که گاه تا اهواز نیز می‌رسد، تنفس را دشوار کرده و زندگی را برای ساکنان این مناطق به چالشی طاقت‌فرسا تبدیل کرده است. آتش‌سوزی‌های مکرر در بخش عراقی تالاب، نتیجه خشکسالی، کاهش حق‌آبه و سدسازی‌های بالادست، نه‌تنها سلامت مردم را تهدید می‌کند، بلکه بحرانی زیست‌محیطی و انسانی را در منطقه رقم زده است. در حالی که تلاش‌ها برای مهار آتش با هواپیمای آب‌پاش بی‌نتیجه مانده، کارشناسان تأمین حق‌آبه تالاب را تنها راه‌حل پایدار برای نجات این اکوسیستم شکننده می‌دانند.

تابستان در خوزستان، با گرمای سوزان بالای ۵۰ درجه، شرجی طاقت‌فرسا، گردوخاک، قطعی برق و کم‌آبی، همواره فصلی دشوار برای ساکنان این استان بوده است اما چند سالی است که معضلی جدید به این مشکلات افزوده شده است؛ دود غلیظ و آزاردهنده ناشی از آتش‌سوزی‌های تالاب هورالعظیم. این دود سفید که هر شب آسمان شهرهای دشت آزادگان، هویزه و حمیدیه را در بر می‌گیرد و گاه تا اهواز نیز نفوذ می‌کند، نه‌تنها کیفیت زندگی را تحت تأثیر قرار داده، بلکه سلامت جسمی و روانی مردم را به خطر انداخته است.

چرا هورالعظیم می‌سوزد؟

تالاب هورالعظیم، یکی از بزرگ‌ترین تالاب‌های خاورمیانه، زمانی مأمن گونه‌های زیستی متنوع و منبعی حیاتی برای معیشت مردم منطقه بود اما امروز، بخش بزرگی از این تالاب به‌ویژه در خاک عراق به دلیل کاهش شدید ورودی آب خشک شده و به کانون آتش‌سوزی‌های گسترده تبدیل شده است. محمد سبزه‌زاری، مدیرکل هواشناسی خوزستان توضیح می‌دهد که خشکسالی‌های پیاپی، کاهش دبی آب ورودی به تالاب به دلیل سدسازی‌های گسترده در ترکیه و عراق، و نبود حق‌آبه زیست‌محیطی، اصلی‌ترین دلایل این بحران هستند.

وی می‌افزاید: نیزارها و گیاهان آبزی تالاب که در شرایط عادی به دلیل رطوبت بالا اشتعال‌پذیر نیستند، در تابستان به دلیل گرمای شدید و تبخیر زیاد، کاملاً خشک می‌شوند و به منبعی برای سوختن تبدیل می‌شوند.

علاوه بر این، وزش بادهای گرم و خشک از سمت عراق، جرقه‌های کوچک را به سرعت گسترش داده و آتش‌سوزی‌های گسترده‌ای ایجاد می‌کند. به گفته سبزه‌زاری، دمای بی‌سابقه بالای ۵۰ درجه در شهرهایی مانند شوش در تابستان ۱۴۰۴ که برای ۱۳ روز پیاپی ثبت شده، شرایط را برای اشتعال تالاب تشدید کرده است.

چرا شب‌ها بحرانی‌تر است؟

یکی از ویژگی‌های عجیب این بحران، شدت گرفتن دود در شب‌هاست. سبزه‌زاری توضیح می‌دهد که این پدیده به دلیل تغییرات دمایی و الگوهای بادی در شب و روز رخ می‌دهد. در طول روز، گرمایش خورشیدی باعث اختلاط عمودی هوا و پراکندگی دود به لایه‌های بالاتر جو می‌شود که غلظت آلاینده‌ها را در سطح زمین کاهش می‌دهد اما در شب، پدیده وارونگی دم باعث می‌شود هوای خنک‌تر نزدیک سطح زمین، دود را در لایه‌های پایین جو به دام اندازد. این دود غلیظ، با وزش بادهای غربی و شمال‌غربی از تالاب به سمت شهرهای دشت آزادگان، هویزه و گاه اهواز حرکت می‌کند.

تصاویر ماهواره‌ای که سبزه‌زاری به آن‌ها استناد می‌کند، نشان‌دهنده مسیر حرکت دود در روزهای مختلف است. برای مثال، در ۲۶ و ۲۷ مرداد ۱۴۰۴، دود عمدتاً به سمت مناطق جنوبی اهواز و شادگان حرکت کرد اما در ۲۸ مرداد با تغییر جهت باد، دشت آزادگان و الهایی تحت تأثیر قرار گرفتند. در مقابل، در روزهایی که باد از خلیج‌فارس می‌وزد و شرجی را به خوزستان می‌آورد، دود به سمت عراق یا ایلام منتقل می‌شود و کیفیت هوای خوزستان بهبود می‌یابد.

پیامدهای بهداشتی

دود ناشی از آتش‌سوزی هورالعظیم، ترکیبی از ذرات معلق ۲.۵ و ۱۰ میکرون، مونواکسیدکربن و دیگر ترکیبات خطرناک است که سلامت عمومی را به شدت تهدید می‌کند. غلامرضا گودرزی، عضو انجمن هوای پاک ایران هشدار می‌دهد که این دود، به‌ویژه در ترکیب با غبارهای محلی و فرامرزی خوزستان، می‌تواند بیماری‌های تنفسی مانند آسم و برونشیت را تشدید کند و حتی به افزایش فشار خون و بیماری‌های قلبی منجر شود.

گودرزی تأکید می‌کند که غلظت بالای دود می‌تواند بار مراجعه به مراکز درمانی را افزایش دهد و گروه‌های حساس مانند سالمندان و بیماران تنفسی را در معرض خطر جدی قرار دهد.

این دود سفید و غلیظ، با بوی آزاردهنده‌اش، نه‌تنها تنفس را دشوار می‌کند، بلکه اثرات روانی منفی نیز بر جای می‌گذارد و احساس خفگی و ناامیدی را در میان ساکنان منطقه تقویت می‌کند.

تلاش‌های ناکام و راه‌حل‌های موقت

برای مهار آتش‌سوزی‌ها، اقداماتی مانند استفاده از هواپیمای آب‌پاش در مقاطعی انجام شده است. محمدجواد اشرفی، مدیرکل حفاظت محیط زیست خوزستان در این خصوص اعلام کرد که با هماهنگی وزارت دفاع، این ظرفیت به کار گرفته شده اما نتایج ملموسی به همراه نداشته است. وی تأکید می‌کند که بخش بزرگی از تالاب در خاک عراق قرار دارد و کنترل آتش‌سوزی‌ها خارج از اختیارات ایران است.

در داخل استان، اقداماتی مانند توزیع ماسک، کاهش ساعات کاری ادارات در شرایط اضطراری و توصیه به کاهش فعالیت‌های خارج از منزل در دستور کار قرار گرفته است. با این حال، این اقدامات تنها مسکن‌هایی موقت هستند و نمی‌توانند بحران را به طور کامل رفع کنند. اشرفی معتقد است که تنها راه‌حل پایدار، تأمین حق‌آبه زیست‌محیطی تالاب است که نیازمند همکاری‌های بین‌المللی با عراق و ترکیه است.

به گفته اشرفی، این موضوع در سطح ملی و بین‌المللی در حال پیگیری است. استاندار خوزستان با انعکاس وضعیت به رئیس‌جمهور و معاون اول، دستوراتی برای وزارتخانه‌های بهداشت، نفت و کشور دریافت کرده است. همچنین، دستگاه دیپلماسی ایران در تلاش است تا با هماهنگی مقامات عراق و ترکیه، سازوکاری برای تأمین حق‌آبه تالاب ایجاد کند اما این مذاکرات زمان‌بر هستند و تا رسیدن به نتیجه، مردم خوزستان همچنان در محاصره دود و بحران به سر می‌برند.

تغییرات اقلیمی و نقش بشر

گودرزی، تغییرات اقلیمی را یکی از مهم‌ترین عوامل تشدید این بحران می‌داند. وی معتقد است که از سال ۲۰۰۰، با افزایش دی‌اکسیدکربن در جو به دلیل فعالیت‌های صنعتی و بهره‌برداری بی‌رویه از منابع طبیعی، این مشکلات شدت گرفته‌اند. سدسازی‌های گسترده در ترکیه و کاهش جریان آب دجله و فرات، بخش عراقی تالاب را به بیابانی خشک و قابل اشتعال تبدیل کرده است.

کارشناسان معتقدند که برای رفع این بحران، دو رویکرد باید به طور هم‌زمان دنبال شود؛ کاهش عوامل ایجاد بحران و افزایش تاب‌آوری جامعه. تأمین حق‌آبه تالاب از طریق مذاکرات دیپلماتیک با ترکیه و عراق، حیاتی‌ترین اقدام برای احیای هورالعظیم است. در کنار آن، اقداماتی مانند نصب دستگاه‌های تصفیه هوا در منازل، استفاده از ماسک‌های مناسب و طراحی ساختمان‌هایی با پنجره‌های مقاوم در برابر آلودگی می‌تواند به کاهش اثرات منفی کمک کند.

خوزستان در انتظار نجات

مردم خوزستان که سال‌هاست با مشکلات متعددی از گرما و شرجی گرفته تا گردوخاک و کم‌آبی دست‌وپنجه نرم می‌کنند، حالا با دود آتش‌سوزی هورالعظیم نیز مواجه شده‌اند. این بحران نه‌تنها سلامت جسمی و روانی آن‌ها را تهدید می‌کند، بلکه یادآور شکنندگی اکوسیستم‌های منطقه‌ای و نیاز به اقدامات فوری و هماهنگ در سطح ملی و بین‌المللی است. تا زمانی که حق‌آبه تالاب تأمین نشود و آتش‌سوزی‌ها مهار نشوند، دود سفید هورالعظیم همچنان شب‌های خوزستان را تیره‌تر خواهد کرد.