چرا تیتراژ «زیرخاکی» خواننده نداشت؟؛ موسیقی که در اختیار آقافریبرز بود

خبرگزاری مهر -گروه هنر؛ ک ارکرد تیتراژ چیزی شبیه به جلد کتاب است که طراحش تلاش می‌کند با انتخاب عناصر، فرم‌ها و چینش‌ها با کمک گرافیک و موسیقی مخاطب یک اثر را در جریان موضوع قرار دهد. شرایطی که گاهی بسیار نکته‌سنج، اندیشمندانه و حساب‌شده پیش روی مخاطبان قرار می‌گیرد و گاهی هم به قدری سردستانه و از روی ادای یک تکلیف اجباری ساخته می‌شود که بیننده را از اساس از یک اثر تصویری دور می‌کند.

آنچه بهانه‌ای شد تا بار دیگر رجعتی به کلیدواژه «تیتراژ» داشته باشیم، مروری بر ماندگارترین و خاطره‌سازترین موسیقی‌های مربوط به برخی برنامه‌ها و آثار سینمایی و تلویزیونی است که برای بسیاری از مخاطبان دربرگیرنده خاطرات تلخ و شیرینی است و رجوع دوباره به آنها برای ما در هر شرایطی می‌تواند یک دنیا خاطره به همراه داشته باشد. خاطره‌بازی پس از آغاز و انتشار در نوروز ۱۴۰۰ و استقبال مخاطبان از آن، ما را بر آن داشت در قالب یک خاطره‌بازی هفتگی در روزهای جمعه هر هفته، روح و ذهن‌مان را به آن بسپاریم و از معبر آن به سال‌هایی که حال‌مان بهتر از این روزهای پردردسر بود، برویم.

«خاطره بازی تیتراژهای ماندگار» عنوان سلسله گزارشی آرشیوی با همین رویکرد است که به‌صورت هفتگی می‌توانید در گروه هنر خبرگزاری مهر آن را دنبال کنید.

در صد و پنجاهمین شماره از این روایت رسانه‌ای به سراغ موسیقی متن و تیتراژ سریال تلویزیونی «زیرخاکی» به آهنگسازی آرش بادپا رفتیم که کلیت فضای موسیقایی آن طی چند فصل پخش شده در یک قالب واحد پیش روی مخاطبان قرار گرفت و توانست به واسطه برخی از ویژگی‌هایی که به لحاظ ایده و تنظیم مورد توجه آهنگساز بود، تبدیل به یکی از مؤلفه‌های اصلی این مجموعه تلویزیونی شود و خود را به عنوان یک شناسنامه خاطره ساز موسیقایی در بین سریال‌های تلویزیونی اواخر دهه نود تثبیت کند.

سریال تلویزیونی «زیرخاکی» یکی از مجموعه‌های پرطرفدار سیما طی این سال‌ها به شمار می‌رود که به نویسندگی و کارگردانی جلیل سامان بین سال‌های ۱۳۹۹ تا ۱۴۰۳ در قالب چهار فصل پیش روی مخاطبان قرار گرفت. مجموعه‌ای که قصه آن در سال‌های ۱۳۵۰ تا ۱۳۶۰ می‌گذرد و داستان زندگی عتیقه فروشی به نام فریبرز را روایت می‌کند که سودای دستیابی به گنج را دارد اما در این مسیر با چالش‌هایی مواجه می‌شود که دربرگیرنده اتفاقات کمدی و خنده داری است.

پژمان جمشیدی، ژاله صامتی، رایان سرلک، هادی حجازی فر، هومن برق نورد، منصور نصیری، نادر فلاح، بهادر باستان حق، اصغر نقی زاده، گوهر خیراندیش، امید روحانی، حوریه مقدم، ایرج سنجری، محمود صامت، گیتی قاسمی، نسرین نصرتی، فروغ قجابگلی، فوژان قبادیان، مریم سرمدی، مهری آل آقا، ستاره پسیانی، مجتبی واشیان، خسرو احمدی، اکبر رحمتی، رامین راستاد، عبدالحمید تقلبی، محمدرضا عقدایی، اصغر حیدری، رزاق رادان، فاطمه نیشابوری، افشین طایی، پیام احمدی نیا، ابراهیم طلعتی نژاد، کبری گودرزی، حسین عسکراوی، محسن کاشی و سیاوش چراغی پور هنرمندانی بودند که طی این چهار فصل به عنوان بازیگر در سریال «زیرخاکی» حضور داشتند.

اما یکی از ویژگی‌های اصلی سریال «زیرخاکی» که از زمان آغاز پخش آن تا به امروز توانسته به عنوان یکی از مؤلفه‌های اصلی معرفی این مجموعه مورد توجه قرار بگیرد، موسیقی متن و تیتراژ آن است که توانسته به واسطه هوشمندی آهنگساز و آگاهی از روند بار دراماتیک قصه، ارزش افزوده دیگری را به محتوای کار اضافه کند که می‌توان از آن به عنوان یکی خاطره سازترین ملودی‌های مرتبط با سریال‌های تلویزیونی اواخر دهه نود تلویزیون نام برد. آرش بادپا به عنوان یک آهنگساز دارای تجربه کوشیده تا در قالبی امروزی‌تر و در کنار هم قرار دادن گونه‌های مختلف موسیقایی فضای فانتزی گونه‌ای را برای موسیقی این مجموعه طراحی کند.

مسیری که در آن آهنگساز تلاش خود را انجام داده تا بسته به آنچه در قالب محتوایی به بینندگان ارائه می‌شود در حوزه موسیقی نیز خودنمایی‌هایی داشته باشد تا این انطباق در مسیر آهنگسازی نیز جلوه گری کند. فرآیندی که به نظر می‌آید با توجه به تاریخ وقوع داستان سریال خوب جواب داده و آرش بادپا با درک مناسبی از آنچه برای موسیقی متن و تیتراژ یک سریال کمدی انتظار داریم موسیقی در خدمت اثری را تولید کرده است که طبیعتاً کار آسانی هم نیست و می‌بایست چه در حوزه ملودی پردازی و چه حوزه انتخاب سازها نهایت دقت و هوشیاری انجام گیرد.

آرش بادپا چندی پیش در یک گفتگوی رسانه‌ای مشروح درباره موسیقی متن و تیتراژ سریال «زیرخاکی» گفت: ما در این سریال با تعدادی کاراکتر اصلی مواجه هستیم که از فصل اول جای خودشان را در موسیقی پیدا کرده‌اند، رنگ گرفته‌اند و به ثبات رسیده‌اند اما در عین حال به خاطر تجربه فضاهای تازه، نیاز به موسیقی جدید هم هست؛ مثلاً همین لوکیشن‌های متنوع در فصل چهارم که هر کدام مناسب با فضایشان نیازمند موسیقی بودند. از سوی دیگر ما ملودی، تم و فضایی داریم که رشد کرده و پرداخته شده‌اند و اگر بخواهیم قطعه جدیدی را به مجموعه اضافه کنیم باید با وسواس و درایت بیشتری این کار را کنیم چون موتیف‌هایی تعریف شده‌اند، قطعاتی به کاراکترها نزدیک شده‌اند و دیگر به راحتی نمی‌شود هر چیزی را استفاده کرد. بنابراین سمت هر فضا و ساز جدیدی که برویم باید در ادامه و هم‌فضا با تم و ملودی اصلی که قبلاً نوشته شده، باشد. این کار انتخاب را سخت‌تر و محدودتر می‌کند. ما سه فصل با یک سری کاراکتر جلو آمده‌ایم و قطعات پخته شده‌اند و قطعاً و مسلماً تغییر هر کدامشان در ذهن مخاطب تأثیر خوبی نخواهد داشت و او را از قصه و کاراکتر جدا می‌کند. ضمن اینکه درباره استفاده از قطعات قبلی با تغییرات ریز و درشت، باید بدانید چه قطعه و چه موتیف و ملودی را در چه صحنه و حس و حالی استفاده کرده‌اید و آن حس‌ها مشترک و یادآور همان احوال باشد. این موضوع نیازمند درایت بیشتری است.

وی درباره همکاری با جلیل سامان و اینکه موسیقی همیشه عنصر بسیار مهمی در سریال‌های او به شمار می‌رود، بیان کرد: درباره کار با آقای سامان اینگونه است که از ابتدا تکلیف خیلی چیزها مشخص است و او با علم به اینکه قرار است کار را به چه سمتی هدایت کند، تصمیم‌گیری می‌کند. در عین حال حساسیت‌های خاص خود را روی تمامی بخش‌ها نه فقط موسیقی هم دارد. در این خصوص ما برای هر قسمت گپ‌وگفت‌هایی داریم تا اتفاق نهایی به بهترین شکل ممکن رخ بدهد. بعد از این سه فصل خیلی از سلایق ایشان دست من آمده و گفتگو بین ما راحت‌تر شده است اما همچنان این رفت و برگشت‌ها ادامه دارد. اتفاقاً این گپ زدن درباره موسیقی جزو لذت بخش‌ترین قسمت‌های کار است. در این فصل آقای سامان قطعاتی را که در فصل‌های قبلی استفاده کرده‌ایم در ذهن داشتند و بیشتر مواقع خودشان کمک می‌کردند که از چه قطعه‌ای استفاده کنیم و به سرعت به نتیجه دلخواه برسیم. این موضوع به ویژه در موارد کمبود زمان خیلی راهگشا است و در موارد دیگر هم که معاشرت موسیقایی‌مان را داریم.

بادپا درباره ویژگی‌های ساخت موسیقی برای اثری مربوط به یک دوره تاریخی آن هم برای سریالی که فضای کمدی دارد، توضیح داد: اساساً موسیقی سریال «زیرخاکی»، ژانر خاصی برای خودش دارد، ما نه فقط با یک کار کمدی بلکه با اثری که قدمتی تاریخی دارد و برگ‌هایی از تاریخمان را ورق می‌زند روبه‌رو هستیم. زمان ساخت فصل اول، ما نمونه‌هایی از موسیقی آثار مختلف را کنار هم گوش دادیم تا ایده بگیریم. کارهای مختلفی را شنیدیم و با هم گپ زدیم اما به نتیجه خاصی نرسیدیم و کارکردی برای ما نداشتند. رسیدن به تم نهایی از طریق گپ‌وگفت‌های خودمان بود و این نوع موسیقی در نهایت جایگاه خودش را پیدا کرد. ساخت موسیقی برای «زیرخاکی» کار راحتی نبود. شاید تم و بافت موسیقی خیلی ساده به نظر بیاید و راحت با مخاطب ارتباط برقرار کند اما در نوع ساخت و سازبندی‌ها چالش‌های خاص خودمان را داشتیم. تلاش کردیم بافت موسیقی حس و حال دهه ۶۰ را زنده کند. ما در محله موسیقی‌هایی را می‌شنویم که نوستالژیک است. خود من در همین دهه به دنیا آمده‌ام و خیلی از این قطعات برایم آشنا است.

از دیگر نکات جالب توجهی که می‌توان درباره موسیقی سریال «زیرخاکی» به آن اشاره کرد، فقدان حضور یک خواننده در موسیقی تیتراژ ابتدایی و انتهایی سریال است که آرش بادپا درباره آن گفته است: یادم می‌آید برای شروع این پروژه، طی صحبتی که با آقایان سامان و نصیری‌نیا (تهیه‌کننده سریال) داشتیم، اشاره‌ای به این موضوع شد که آیا از ترانه‌ای استفاده کنیم یا خیر؟ از آقای سامان پرسیدم آیا اجبار و اصراری به وجود خواننده هست، ایشان به صراحت گفت خیر و اگر هم اتفاقی قرار است بیفتد باید در خدمت کار باشد. این به یک نقطه قوت برای موسیقی سریال بدل شد. در همه این سال‌ها با آثار تلویزیونی و سینمایی متعددی طرف هستیم که از یک خواننده در تیتراژ استفاده می‌شود، سوال همیشگی من این است که موسیقی به عنوان یکی از المان‌هایی که قرار است در اختیار کاری باشد کمک کننده هست یا خیر؟ ما در سال‌های دور مسابقه قوی‌ترین مردان را داشتیم که خواننده تیتراژ داشت! من مخالف این قضیه نیستم اما باید دید به چه قیمتی انجام می‌شود؟ آیا چیزی به اثر اضافه می‌کند یا ما صرفاً از یک صدا روی کار بهره می‌بریم؟

وی افزود: طی صحبت‌هایی که با سازندگان «زیرخاکی» داشتیم تصمیم گرفتیم در این کار متفاوت عمل کنیم و سراغ موسیقی مشابه آثار دیگر نرویم. ضمن اینکه ما اینجا با یک کار کمدی روبه‌رو هستیم. نمی‌دانم اگر این سریال ادامه پیدا کرد ممکن است روزی به این نتیجه برسیم که از یک موسیقی باکلام روی تیتراژ استفاده کنیم اما قطعاً این اتفاق زمانی رخ می‌دهد که ما مطمئن باشیم که این کار، چیزی به سریال اضافه می‌کند. نه اینکه مثل بالای ۹۰ درصد سریال‌هایی باشد که موسیقی تیتراژی دارند که نه در راستای موسیقی متن است و نه شعرش ارتباطی با کلیت قصه دارد. فقط به صرف اینکه بگویند در تیتراژ خواننده‌ای هست و ترانه‌ای استفاده می‌شود، از قطعاتی که قبلاً ساخته شده و در آرشیو خواننده بوده استفاده می‌کنند و این قطعاً ضربه بزرگی به کار وارد می‌کند. ما تا این لحظه الزامی ندیدیم که حتماً از موسیقی باکلام استفاده کنیم. شما از تیتراژ ابتدایی تا متن و تیتراژ پایانی با موسیقی یک جنس مواجه هستید و کاملاً با آن همراهی می‌کنید.

به هر ترتیب موسیقی متن و تیتراژ سریال «زیرخاکی» از آن دسته موزیک‌هایی است که به واسطه تلاش آهنگساز و گروه اجرایی اش به خوبی و گستردگی شنیده شد و شرایطی را فراهم آورد که ملودی آن تبدیل به یکی مؤلفه‌های ماندگار این سریال کمدی شود.