به گزارش خبرنگار اقتصادی خبرگزاری تسنیم؛ دکتر محمدتقی امانپور، یگانه معاون آموزش تحقیقات وزارت جهاد سازندگی، طی 14 سال حیات این وزارت‌خانه بوده است. به گواهی کارشناسان، بیشترین رشد فناوری آبخیزداری در ایران، در دوران تصدی مسئولیت محمدتقی امانپور رقم خورده و او در این زمینه صاحب‌اندیشه جامع و مرجع فنی است. پس از انتشار یادداشت {اینجا} و سپس گفت‌وگویی از او {اینجا} طی روزهای اخیر، اینک یک نمونه واقعی و یک مطالعه موردی از اثربخشی فعالیتهای آبخیزداری، با ارقام سرمایه‌ای بسیار ناچیز و اثربخشی فوق‌العاده، که طی سال‌های اخیر توسط دوستان جهادی او به سامان رسیده پیش روی خوانندگان محترم قرار دارد. امانپور یادداشت زیر را برای انتشار بصورت اختصاصی در اختیار خبرگزاری تسنیم قرار داده است.
در این زمینه بیشتر بخوانید
نگاه کل‌نگر و بوم‌محور، قربانی «نگاه افراطی به سدسازی»فرصتی در دل بحران: آبخیزداری، کلید تاب‌آوری دربرابر خشکسالیپیشنهاد تأسیس نهاد جامع و یکپارچه، برای صیانت از «آب و خاک»فهم رایج از «آبخیزداری»، ناقص استیادداشت معاون اسبق وزیر | برداشت‌‌های وارونه از “آبخیزداری”انجمن مقابله با خشکسالی: بحران آب، انسانی و مدیریتی است«فرافکنی» به‌جای «پاسخگویی»؛ در مدیریت منابع آبچالش آب؛ پاسخ معاون آموزش تحقیقات جهادسازندگی
انتشار یادداشتی در خصوص چاره‌جویی چالش آب با مدیریت جهادی و جهاد علمی، با تأکید بر به‌کارگیری مشارکت و سرمایه‌های مردمی، و نیز انتشار مصاحبه تکمیلی همراه با پرسش و پاسخ‌های مرتبط و استقبال مخاطبان برای آشنایی هرچه بیشتر با قابلیت‌های آبخیزداری و آبخوان‌داری، همچنین اطلاع اخیر از دستاوردهای چشمگیر آبخیزداری در منطقه خشک و بی‌آب‌وعلف خور و بیابانک، انتشار یادداشتی تکمیلی در معرفی این دستاوردها را ضروری نمود.
همان‌گونه که در معرفی این دستاوردها آمده است، اگرچه هر یک از پروژه‌های انجام‌شده مطالعات و طراحی علمیِ لازم خود را داشته‌اند، اما در مجموع، نه این پروژه‌ها و نه کل اقدامات انجام‌شده، در چارچوب مدیریت جامع حوضه‌های آبخیز منطقه تعریف نشده‌اند؛ بلکه صرفاً با رویکرد حفاظت از آب‌وخاک و مهار سیلاب‌های وحشی منطقه طراحی و اجرا شده‌اند. این پروژه‌ها عمدتاً با تأمین مالی از سوی سازمان جهاد کشاورزی استان اصفهان و در برخی موارد نیز با مشارکت مردمی انجام گرفته‌اند. جذب سرمایه‌های مردمی، در مواردی که سند مدیریت جامع برای هر حوضه آبخیز تدوین شده بود و امکان بهره‌مندی سرمایه‌گذار از منافع مقررات جدید برای تهاتر سرمایه‌گذاری فراهم بوده، صورت پذیرفته است. محاسبه این هزینه‌ها به‌عنوان هزینه‌های قابل‌قبول مالیاتی، یا امکان فروش آب تولیدی به بهره‌برداران و یا در بازار آب اصفهان، و نیز بهره‌برداری از حوضه آبخیز از طریق کاربری‌های مجازی که در سند مدیریت جامع پیش‌بینی خواهد شد، می‌تواند زمینه‌ساز شکل‌گیری موجی جدید و نهضتی ارزشمند در جهت توسعه پایدار منطقه باشد. امید است این گزارش مورد اقبال تصمیم‌گیران و دست‌اندرکاران قرار گیرد و اقدامات عاجل و مؤثری را در پی داشته باشد.
قابل ذکر است که اطلاعات و ارقام ذکرشده، بر پایه گزارش کارآفرین جهادگر، جناب آقای مهندس محمد آزاد، متخصص و کارشناس آبخیزداری که مدتی نیز مسئولیت مدیریت امور آبخیزداری در جهاد کشاورزی استان اصفهان را بر عهده داشته‌اند، تدوین شده است. کلیه پروژه‌های 16گانه‌ی منطقه با همت، پشتیبانی و پیگیری اجرایی ایشان به نتیجه رسیده و مستندات آن در این گزارش منعکس شده است. بدیهی است هرگونه اصلاح اطلاعات، در صورت لزوم، قابل اعمال خواهد بود.
چند دستاورد موفق در معرفی اثربخشی اقدامات آبخیزداری در استان اصفهان منطقه خور و بیابانک
بحث و گفت‌وگو و اظهار نظر درباره اثربخشی یا عدم اثربخشی اقدامات آبخیزداری، چه از سوی افراد صاحب‌نظر و چه از سوی کسانی که در این حوزه اشراف و آگاهی لازم را ندارند و صرفاً بر شنیده‌ها و اظهارات غیرمستند دیگران تکیه می‌کنند، بسیار شده است؛ اما با این‌همه، همچنان اطلاعات روشن و شفافی درخصوص میزان اثربخشی این فناوری به مخاطبان ارائه نشده است.
در ادامه، گزارشی از مجموعه اقداماتی ارائه می‌شود که طی سال‌های گذشته توسط مدیریت آبخیزداری جهاد کشاورزی استان اصفهان، در منطقه خور و بیابانک و به‌ویژه به همت مدیر جهادگر و کارآفرین پیشین آن، جناب آقای محمد آزاد، به اجرا درآمده و در بهار سال 1404، دستاوردهای آن موجب شگفتی و شادی مردم و روستاییان شده است؛ آن‌هم در منطقه‌ای که با بحران بی‌آبی مواجه بود و تأمین آب آن، صرفاً با احداث 400 کیلومتر خط لوله از نواحی دوردست ممکن به نظر می‌رسید.
قابل ذکر است که طرح‌های انجام‌شده صرفاً با هدف مهار و بهره‌برداری از سیلاب‌های مخرب منطقه اجرا شده‌اند. اگرچه این اقدامات، آثار شگفت‌انگیزی در تأمین آب منطقه داشته‌اند، اما همچنان با اجرای فعالیتهای آبخیزداری مبتنی بر «سند مدیریت جامع حوضه‌های آبخیز» که ضرورت تهیه آن احساس می‌شود، فاصله دارند. بااین‌حال، همین سطح از اجرا نیز در راستای حفاظت از آب و خاک منطقه، دستاوردهای ارزنده‌ای به همراه داشته است:
1) در روستای بازیاب، دو سد بتنی برای مهار سیلاب‌های بالادست روستا اجرا شده است. این اقدام، ضمن جلوگیری از تخریب اراضی کشاورزی و مناطق مسکونی، توانسته با مهار بیش از یک‌ونیم میلیون مترمکعب سیلاب، به‌طرز شگفت‌انگیزی آبدهی چشمه‌های روستا را از 4 لیتر در ثانیه به 60 لیتر در ثانیه افزایش دهد. همچنین، این مهار سیلاب تأثیر بسزایی بر افزایش آبدهی چشمه‌های روستای ایراج ــ واقع در 10 کیلومتری بازیاب ــ داشته است؛ چنان‌که دبی چشمه‌های ایراج از 10 لیتر در ثانیه به 30 لیتر در ثانیه رسیده است. این افزایش آبدهی، توانسته نیاز آبی شهر خور با جمعیتی حدود 7000 نفر را پوشش دهد و موجی از خرسندی، شادمانی، امید به زندگی و باور به کارآمدی طرح‌های آبخیزداری را در میان مردم پدید آورد.
2) روستای حسین‌آباد، واقع در شهرستان خور و بیابانک (که نباید با روستای حسین‌آباد واقع در 30 کیلومتری کاشان، که قبلاً متروکه بوده و با اجرای یک پروژه سیلابی احیا شده، اشتباه گرفته شود)، در نتیجهٔ مهار حدود یک‌میلیون مترمکعب سیلاب در سال‌های اخیر، شاهد افزایش دبی قنات‌ها و بالا آمدن سطح آب در چاه‌های خود شده است. این بهبود، همچنین بر قنوات و چاه‌های آب روستای هفتومان ــ واقع در 3 کیلومتری حسین‌آباد ــ نیز تأثیر مثبت گذاشته است.
3) بندهای سنگی‌ـ‌ملاتی اجراشده در بالادست روستای خُنج، موفق به مهار بیش از یک‌میلیون مترمکعب سیلاب شده‌اند. این اقدام، دبی چشمه‌های پایین‌دست را از 1 لیتر در ثانیه به 10 لیتر در ثانیه افزایش داده و نقش مؤثری در احیای منابع آب زیرزمینی منطقه ایفا کرده است.
4) بندهای خاکی اجراشده در روستای عروسان، با مهار بیش از 2 میلیون مترمکعب سیلاب، علاوه بر جلوگیری از تخریب اراضی پایین‌دست، موجب افزایش چشمگیر آبدهی سه رشته قنات در روستاهای همت‌آباد، گلستان و عروسان شده‌اند. میزان آبدهی این قنوات، در مواردی تا سه برابر افزایش یافته است.
5) بند خاکی اجراشده بر روی رودخانهٔ فراخ، در بالادست روستای مهرجان، که در سال‌های گذشته سبب تخریب گسترده مناطق روستایی و اراضی کشاورزی می‌شد، اکنون با مهار مؤثر سیلاب‌ها ــ از جمله مهار یک‌میلیون مترمکعب سیلاب در اجرای اخیر ــ سبب تغذیه سفره‌های آب زیرزمینی و بهبود عملکرد چاه‌های کشاورزی منطقه شده است.
6) سد بتنی احداث‌شده در بالادست روستای گرمه، ضمن مهار سیلاب‌های خروشان و مخرب، موجب افزایش آبدهی چشمه‌های منطقه تا سه برابر شده است؛ به‌گونه‌ای که دبی هر چشمه از 5 لیتر در ثانیه به 15 لیتر در ثانیه افزایش یافته است.
7) سد بتنی احداث‌شده بر روی رودخانه گاز در بالادست روستای مهرجان، ضمن کنترل 2.5 میلیون مترمکعب سیلاب و جلوگیری از تخریب روستا و اراضی کشاورزی توسط سیلاب‌های سهمگین، آب مطمئن موردنیاز قنوات و چاه‌های منطقه را نیز تأمین کرده است.
8) طرح‌های آبخیزداری اجراشده در روستای فرخی، واقع در منطقه چاه‌ملک و جندق، با مهار بیش از 2 میلیون مترمکعب آب، سبب تأمین پایدار آب برای مردم و کشاورزان شده است.
9) عملیات پخش سیلاب و آبخوان‌داری در منطقه هفتومان با مهار بیش از 4.5 میلیون مترمکعب سیلاب، تحولی بنیادین در تغذیه سفره‌های زیرزمینی و افزایش دبی قنوات و چشمه‌سارهای منطقه به‌وجود آورده و زمینه‌ساز امید و شادمانی مردم شده است.
10) درمجموع، مهار، کنترل و تغذیه سیلاب‌ها در اراضی آبرفتی بالادست روستاهای یادشده، با اجرای حدود 16 پروژه و مهار بیش از 30 میلیون مترمکعب سیلاب (اگرچه اطلاعات کامل برخی پروژه‌ها هنوز دریافت نشده است)، منجر به تأمین پایدار آب، جلوگیری از تخریب اراضی و سکونت‌گاه‌ها و تحولی چشمگیر در منطقه گردیده است.
11) سیلاب‌های مهارشده، صرفاً بخشی از نزولات قابل بهره‌برداری‌اند که در خروجی حوضه‌های بالادست مهار شده‌اند؛ درحالی‌که بخش قابل‌توجهی از بارش‌ها، از لحظه فرود تا جاری‌شدن قطرات و مرطوب‌سازی سطوح، پیش از رسیدن به محل ذخیره، در اثر آفتاب و باد تبخیر شده و از دسترس خارج می‌گردند.
12) اجرای این طرح‌ها در منطقه خور و بیابانک از سال 1384 آغاز شده و تا سال 1400 ادامه یافته است؛ طی این شانزده سال، مجموعاً حدود 20 میلیارد تومان هزینه شده است. این در حالی است که اجرای همین طرح‌ها با قیمت‌های پایان سال 1403، به بیش از 100 میلیارد تومان هزینه نیاز دارد؛ رقمی ناچیز در برابر دستاوردهای بزرگ آن در تأمین آب شرب، کشاورزی و صنایع کوچک منطقه، که موجی از امیدواری را در پی داشته است.
مدیریت جامع حوضه‌های آبخیز، افزون بر آثار مستقیم در حفاظت از منابع آب‌وخاک که در این گزارش تنها به بخشی از آن‌ها اشاره شد، متکی بر اسنادی است که باید برای هر حوضه به‌طور مستقل مطالعه و تدوین گردد؛ اسنادی که می‌توانند توسعه پایدار منطقه را بر پایه بهره‌برداری همه‌جانبه از منابع زیستی هر اکوسیستم ممکن سازند.
از نخستین سال‌های پس از پیروزی انقلاب اسلامی، قرار بر آن بود که 40 لیتر آب در ثانیه از شبکه آب شرب اصفهان یا از زاینده‌رود، در مسیری به طول 400 کیلومتر، به منطقه خور منتقل شود؛ آن هم فقط برای آشامیدن. اما این وعده تاکنون عملی نشده است و با توجه به خشکی زاینده‌رود و کمبود آب شبکه اصفهان، بعید است این انتقال در آینده نیز رخ دهد.
طرح‌های آبخیزداری اجراشده، چندمنظوره و راهبردی‌اند: از مهار و پیشگیری تخریب ناشی از سیلاب برای سکونت‌گاه‌ها و اراضی کشاورزی، تا تغذیه منابع آب زیرزمینی، افزایش آبدهی چشمه‌ها و قنوات، توسعه کشاورزی، اشتغال، آبادانی روستاها و شهرهای کویری، ارتقای امنیت در ناحیه مرکزی ایران، کشت گیاهان دارویی، حفظ تنوع زیستی و ده‌ها هدف دیگر؛ همه این‌ها دستاوردهای اجرای شجاعانه این طرح‌هاست.
تصمیم‌گیری برای طراحی و اجرای این پروژه‌ها، بی‌تردید تصمیمی شجاعانه بوده است؛ چراکه در طول سال‌های اجرا، پیوسته مورد نقد و موشکافی مسئولان و ذی‌نفعان قرار داشته است. در سال‌هایی که نزولات کم بوده و سیلابی شکل نمی‌گرفته، انتقادات شدت می‌یافته است؛ اما با هر بارش مؤثر و جاری‌شدن سیلاب، همچون سال 1403، که همه پروژه‌ها را دربرگرفت، آن نگاه‌های تنگ جای خود را به شادمانی، امید و شکرگزاری سپرده‌اند.
شایسته است رسانه ملی با بازدید میدانی، تهیه گزارش و حتی در مراحل بعدی، تولید سریال یا فیلم سینمایی درباره این طرح‌ها، زمینه اطلاع‌رسانی واقعی و فرهنگ‌سازی در این حوزه را فراهم آورد تا نهضت توسعه‌محور مبتنی بر آبخیزداری و آبخوان‌داری در کشور نهادینه شود. آیا بدون فرهنگ‌سازی و جذب و مولدسازی سرمایه‌های مردمی، میتوان آبخیزداری را در کشور گسترش داد؟ و آیا اقدامات محدود دولتی کفایت خواهد کرد؟
این پروژه‌ها که با هدف مهار و تغذیه سیلاب‌ها و پاسخگویی به نیازهای فوری تأمین منابع پایدار آب در منطقه اجرا شده‌اند، اکنون نیازمند تدوین سند مدیریت جامع آبخیزداری برای منطقه خور و بیابانک‌اند. با تهیه این سند و جذب سرمایه‌گذاران محلی و استانی، زمینه برای ادامه راه فراهم خواهد شد؛ به‌ویژه آنکه مقررات فعلی، بستر مناسبی برای سودآوری چنین سرمایه‌گذاری‌هایی فراهم آورده است.
با توجه به اینکه استانداران محترم بر اساس دستورالعمل‌های ابلاغی، ریاست شورای عالی مدیریت جامع حوضه‌های آبخیز در استانها را بر عهده دارند، ضرورت دارد تهیه سند مدیریت جامع آبخیزداری استان، با اولویت منطقه خور و بیابانک، که اکنون شاهد دستاوردهای ارزشمند اجرایی است، فوراً در دستور کار قرار گیرد. هزینه تهیه این سند برای منطقه، بر اساس قیمت‌های جاری، حدود 20 میلیارد تومان خواهد بود. همچنین، طبق مقررات موجود، تمام هزینه‌های آبخیزداری به‌عنوان هزینه‌های قابل‌قبول مالیاتی برای سرمایه‌گذاران محسوب می‌شود. افزون بر آن، بازار آب اصفهان می‌تواند خریدار آب تولیدشده باشد و عرصه‌های احیاشده نیز با مشارکت بومیان و مرتع‌داران مورد بهره‌برداری قرار گیرند. اگر متولیان امر همت کنند، هم‌افزایی نمایند و دست‌اندرکاران را برای ایفای وظایف خود توانمند سازند، همه آرمان‌های مرتبط محقق خواهد شد، ان‌شاءالله.
انتهای پیام