خبرگزاری مهر، گروه استان‌ها- محدثه جوان دلویی: خراسان شمالی قرن‌هاست که شاهراه ارتباطی به مشهد الرضا است و سالانه میلیون‌ها زائر از خراسان شمالی از راه‌های این استان به پابوسی امام رضا (ع) سفر می‌کند.
سال‌هاست که خراسان شمالی آن چنان که باید در ماندگاری مسافر نتوانسته است خودی نشان دهد و شاید یکی از دلایل آن تخریب گرمابه‌های قدیمی شهر بنا به دلایل مختلف در طی دهه‌های اخیر باشد.
در نگاه اول شاید موضوع سطحی باشد اما وقتی از قبل نوروز پیگیر این ماجرا شدیم ابعاد تازه‌ای از این موضوع بسیار مهم شهری، برایمان آشکار شد. شاهد این بودیم که مسافران و زائران فراوانی که در بجنورد فقط به دنبال گرمابه می‌گشتند اما مانده بودیم چه بگوییم. هر گرمابه ای که در ذهن ما می‌آمد بنا به دلایلی تخریب شده بود. موضوع قابل تأمل این بود که جمعی از ساکنان حاشیه نشین شهر و حتی روستاها هم فاقد حمام هستند.
آمار بدهید!
بجنورد از قدیم روستایی‌ترین شهر کشور بود و اکنون تخریب یک به یک گرمابه‌ها در حالی که درکلان شهرهای کشور گرمابه‌ها بازسازی و تبدیل به موزه یا حمام‌های مدرن می‌شود، جای تأسف دارد.
وقتی با متولیان صحبت کردیم پاسخ می‌دادند چه فایده‌ای دارد حمام! وقتی موضوع را با جزئیات بیان کردیم گفتند لطفاً آماری از ساکنان فاقد حمام شهر ارائه دهید تا موضوع را بررسی کنیم! حال سوال اینجاست پس وظیفه ارگان‌های اجتماعی شهر و استان در این میان چه می‌شود؟
مسافران دنبال آدرس گرمابه
یکی از شهروندان سالخورده بجنورد می‌گوید: اتفاقاً تابستان سال گذشته در چهارراه ۱۷ شهریور مسافری به دنبال گرمابه بود و از من پرسید گرمابه شهرتان کجاست و گفتم متأسفانه تخریب شده است.
میزبان مهمانان بسیاری از همه استان‌ها هستیم، گفتند: بجنورد حمام ندارد!
یکی از شهروندان بجنوردی که به اتفاق همسرش سال‌هاست میزبان زائران امام رضا (ع) هستند، می‌گوید: قبل از کرونا با همسرم به یکی از پارک‌های شهر رفتیم خانواده‌ای مسافر بودند که در مسیر بیمار شده بودند و دنبال گرمابه می‌گشتند. مرد خانواده ناخوش احوال بود، واقعاً وجدانمان اجازه نداد آنها را در گوشه پارک رها کنیم و به منزلمان دعوت کردیم و میزبانشان شدیم بعد از آن تصمیم گرفتیم با همسرم در پارک‌ها مسافرانی که خانواده هستند و افراد سالمی به نظر می‌رسد به منزلمان دعوت کنیم.
او ادامه می‌دهد: اکنون با بسیاری از آنها دوستان صمیمی شده‌ایم و حتی به تمام اقوام و آشنایان آدرس و شماره تماس ما را دادند و گفتند: بجنورد حمام ندارد اگر گذرتان به بجنورد افتاد و نیاز به حمام داشتید به منزل دوستمان بروید!
طبق آمارها از ۲۳ اسفند گذشته تا ۱۵ فروردین امسال، بیش از ۹ میلیون تردد در جاده‌های خراسان شمالی به ثبت رسید و نشانه دهنده عبور حجم بسیار زیادی از مسافران از این مسیراست.
حکایت زندگی ساکنان خانه‌های فاقد حمام
کمی آن‌سوتر در منطقه احمد آباد، منزل حلیمه خانم که ۵ فرزند دارد و همسرش بیمار و از کار افتاده است. با خواهرش در منزلی محقر در حیاط مخروبه ای زندگی می‌کند. تمام زندگی این خانواده ۷ نفره بجنوردی در یک حال ۳ در ۴ و مکانی به اسم آشپزخانه اما بدون امکانات خلاصه می‌شود. وقتی می‌پرسم حمامتان کجاست می‌گوید: حمام نداریم یا بچه‌ها را به خانه خواهرم که آن سوی حیاط است و جایی کوچک شبیه حمام ساخته می‌برم یا باتشت آب گرم می‌کنم و آنها را استحمام می‌کنم.
گوشه دیگری از شهر مادری که با پسر معلول و دخترش به تنهایی زندگی می‌کند همین حکایت را دارد. منزل او هم فاقد حمام است و او هم می‌گوید: در شهر گرمابه ای نداریم که حداقل هر ۱۰ روز بچه‌ها را برای استحمام ببرم و به ناچار در گوشه‌ای از خانه آنها را استحمام می‌کنم که در زمستان سرماخورده و بیمار شدند.
منزل آقای زارعی در یکی از کوچه‌های حاشیه شهر است. کنار پذیرایی در آهنی قرمز رنگی است آن را که باز می‌کنند اتاقک کوچک و تاریکی است کف و دیوارها سیمان است. گوشه‌ای دوش آب هست و قسمت دیگر سینک ظرف‌شویی و بماند بقیه موارد!
ثروتمندان بجنورد حمام دار بودند!
به دهه‌های قبل نگاهی بیندازیم. نام برخی حمام‌های بجنورد در سفرنامه مستشرقین و جهانگردان آمده که در حال حاضر کمتر نامی از آنها در حافظه‌ها مانده است.
پژوهشگر فرهنگ عامه مردم خراسان شمالی با گلایه از به کمبودهای مرکز استان از جمله تخریب تمام گرمابه‌ها، عنوان می‌کند: در سال ۱۳۰۰ و از زمان ناصرالدین شاه ثروتمندان بجنوردی گرمابه‌هایی را درست کردند تا برای خودشان باقیات صالحاتی بگذارند.
قاسم مهرنیا با اشاره به اینکه حمام داری در گذشته هزینه بالایی داشت اما معتمدان و ثروتمندان فقط برای انجام کار خیر به دنبال ساخت گرمابه بودند، ادامه می‌دهد: برخی از حمام‌های بجنورد وقف بوده و حتی در کتاب‌های قدیمی سند وقف آن قید شده است اما نمی‌دانم بر چه حسابی این ملک‌های وقفی تغییر کاربری داده و اکنون به ملک تجاری تبدیل شدند.
وی اضافه می‌کند: برخی از حمام دارهای بجنورد ورثه‌ای نداشتند و مانده‌ام که شورای شهر بر چه اساسی می‌گویند که ورثه با شهرداری برای تغییر کاربری آن به تفاهم رسیدند.
ساخت‌های حمام‌های مدرن در شهرهای دیگر
وی تصریح می‌کند: هم اکنون در شهرهای استان‌های خراسان رضوی و جنوبی مانند سبزوار، بیرجند و تربت حیدریه گرمابه‌ها بازسازی شدند و مورد استفاده قرار می‌گیرد اما در بجنورد که در شاهراه آسیایی قرار دارد و اولین شهری که اسم باب الرضا (ع) را یدک می‌کشد یک گرمابه برای استحمام مسافران گذری ندارد.
مهرنیا می‌گوید: بارها برایم پیش آمده مسافری را دیدم که در خیابان‌های شهر به دنبال حمام عمومی سرگردان بودند.
وی با انتقاد از عملکرد شورای شهر و شهرداری بجنورد عنوان می‌کند: در شهری مانند مشهد حمام عمومی مدرن برای رفاه حال زائران ساخته می‌شود و در برخی شهرها گرمابه‌ها تبدیل به موزه می‌شوند ولی در بجنورد اگر گرمابه ای قابلیت تبدیل به موزه را داشته باشند، در شورای شهر به تغییر کاربری آن رأی می‌دهند بدون اینکه لحظه‌ای به فکر مردمانی که حمام در منزلشان ندارند یا مسافران باشند.
این معتمد شهر بجنورد ادامه می‌دهد: کار شورای شهر در چندسال اخیر فقط و فقط در عزل و نصب شهردار معطوف می‌شود و آقایان بگویند فردی که در حاشیه شهر زندگی می‌کند و در منزل حمام ندارد باید برود در استخرهای شهر ورودی ۷۰ هزارتومانی بدهد؟
وی به نام تعدادی از گرمابه‌هایی معروف بجنورد اشاره و خاطرنشان می‌کند: حمام عمومی سراب مردانه و زنانه بود و در کتاب‌های قدیمی آمده است وقف حمام است نه بازارچه و متولی آن ورثه‌ای ندارد. حمام عمومی و نمره مردانه و زنانه، جاجرمی، حمام کوثر که مردانه بود و در ایام کرونا تعطیل شد و بخشی از آن آثار باستانی است.
این پژوهشگر فرهنگ عامه استان خراسان جنوبی می‌گوید: حمام عمومی نور، مردانه است که الان قابل استفاده نیست. هم چنین حمام‌های بینا، حمام‌های ملاک جز حمام‌های عمومی شهر بودند.
مهرنیا ادامه می‌دهد: حمام‌های ریحانی، صدیق زاده، جاجرمی، پور طیبی، حجت، خوشی، سجادپور جز حمام‌های نمره شهر بودند.
وی تاکید می‌کند: این مسائل شهری را باید شهردار و شورای شهر حل و فصل کنند نه اینکه به سراغ استاندار برویم اما لازم می‌دانم به عنوان یکی از ریش سفیدان بجنوردی از استاندار و معاونان وی بخواهم به ما فرصتی برای ارائه مشکلات شهری بدهند.
وجود گرمابه در شهر لازم و ضروری است
مدیر سلامت محیط و کار دانشگاه علوم پزشکی خراسان شمالی می‌گوید: مراکز اقامتی و مهمان‌پذیرها ملزم به داشتن حمام هستند و اما اکنون دستورالعمل یا قانون خاصی برای ایجاد گرمابه یا نبودن آن نداریم.
یوسف امیری با تاکید بر اینکه وجود گرمابه را در شهر لازم و ضروری می‌دانیم، خاطر نشان می‌کند: اگر افراد حقیقی یا ارگانی خواستار ساخت گرمابه باشد از ساخت آن هم استقبال می‌کنیم و هم به آنها کمک و حمایت می‌کنیم.
وی در پاسخ به این سوال که برخی از شهروندان و ساکنان حاشیه شهر از داشتن حمام در منزلشان محروم هستند و از لحاظ بهداشتی برای وضعیت آنها چه برنامه‌ای دارید، عنوان می‌کند: قطعاً نگران به خطر افتادن سلامت و بهداشت این افراد هستیم و از کمک خیران برای ساخت حمام برای این دسته از شهروندان باید بهره برد.
وی افزود: در نهایت ساخت گرمابه می‌تواند راهگشا باشد که شرایط ساخت آن را اعلام می‌کنیم و به متقاضی ساخت گرمابه برای مسافران و ساکنان حواشی شهر کمک می‌کنیم.
اطلاعاتی نداریم!
یوسف مغروری عضو شورای شهر بجنورد هم با اشاره به اینکه درباره علت تخریب گرمابه‌های شهر اطلاعات دقیقی در دسترس نداریم، عنوان می‌کند: برای احداث گرمابه‌ها باید دانشگاه علوم پزشکی استان اقدام کند.
مدیرکل میراث فرهنگی و گردشگری خراسان شمالی می‌گوید: حمام‌هایی که در بجنورد تبدیل به پارکینگ شدند در فهرست آثار ثبتی نبوده و تصمیم‌گیری برای تغییر کاربری توسط شهرداری صورت گرفته ولی در سایر شهرها و روستاهای استان مثل جاجرم و فاروج گرمابه‌های قدیمی مرمت و تبدیل به موزه شده‌اند و سایر گرمابه‌ها مثل گرمابه قلعه خان و گرمابه روستای استاد فاروج در دست مرمت می‌باشند.
علی مستوفیان ادامه می‌دهد: کاربری حمام‌ها در طرح تفصیلی بهداشتی هست و برای تغییر کاربری از دانشگاه علوم پزشکی استعلام گرفته می‌شود اگر از منظر سرانه بهداشتی و خدمات مورد نیاز درخواست دارند، دانشگاه علوم پزشکی در این خصوص باید اعلام نظر کند.
وی با تاکید بر این نبود گرمابه در بجنورد ضعف وجود دارد، می‌افزاید: ما ابزاری برای الزام به دایر نمودن حمام‌های قدیمی وجود نداریم و ضمن اینکه برای تعدادی از مجتمع‌های بین راهی استان که اقامتگاه دارند حمام در نظر گرفته شده است.
یک ضعف شهری
سید مجتبی علوی معاون عمرانی استاندار خراسان شمالی هم در پاسخ به این سوال تصریح می‌کند: نبود گرمابه در شهر ضعف است و این موضوعات رو از متولیانش پیگیری می‌کنم.
وی اضافه می‌کند: حمام عمومی موضوع مهمی است که باید برای آن فکر کرد و برنامه‌ای ارائه داد.
بهمن نوری استاندار خراسان شمالی هم چند روز قبل در دیدار نوروزی با مدیران استان با گلایه از وضعیت سیما و منظر شهری گفت: این موضوع از سوی شهرداری‌ها باید ساماندهی شود و در پنج سال گذشته زمین‌های زیادی واگذار شده اما کاری انجام نگرفته در حالی که این سرمایه متعلق به مردم است.
شهر بجنورد به اذعان تمام آن‌هایی که روزگاری در اینجا زندگی کردند چه به عنوان شهروند و چه مدیر و مسئول در لابه لای بافت سنتی و مدرنیزه شدن گم شده و متأسفانه متولیان امر برنامه‌هایی که برای رفع مشکلات شهری می‌اندیشند بدون در نظر گرفتن تمام جوانب آن است…
شاید نبود حمام در ظاهر موضوع پیش پا افتاده‌ای باشد اما وقتی ماجرا جالب می‌شود که در شهرهای همجوار از حمام‌های قدیمی درآمدزایی همگانی می‌شود اما در بجنورد بنا به دلایلی حمام‌ها تخریب و تبدیل به ملک تجاری برای درآمدزایی عده‌ای خاص فقط می‌شود، جای تأمل و تأسف دارد و باور نادرستی از عملکرد متولیان در اذهان شکل می‌گیرد.