موسیقی تیتراژ «مدرس» چطور قدرت بازیگری شکیبایی را تکمیل کرد؟

خبرگزاری مهر -گروه هنر-علیرضا سعیدی؛ کارکرد تیتراژ چیزی شبیه به جلد کتاب است که طراحش تلاش می‌کند با انتخاب عناصر، فرم‌ها و چینش‌ها با کمک گرافیک و موسیقی مخاطب یک اثر را در جریان موضوع قرار دهد. شرایطی که گاهی بسیار نکته‌سنج، اندیشمندانه و حساب‌شده پیش روی مخاطبان قرار می‌گیرد و گاهی هم به قدری سردستانه و از روی ادای یک تکلیف اجباری ساخته می‌شود که بیننده را از اساس از یک اثر تصویری دور می‌کند.

آنچه بهانه‌ای شد تا بار دیگر رجعتی به کلیدواژه «تیتراژ» داشته باشیم، مروری بر ماندگارترین و خاطره‌سازترین موسیقی‌های مربوط به برخی برنامه‌ها و آثار سینمایی و تلویزیونی است که برای بسیاری از مخاطبان دربرگیرنده خاطرات تلخ و شیرینی است و رجوع دوباره به آن‌ها برای ما در هر شرایطی می‌تواند یک دنیا خاطره به همراه داشته باشد. خاطره‌بازی پس از آغاز و انتشار در نوروز ۱۴۰۰ و استقبال مخاطبان از آن، ما را بر آن داشت در قالب یک خاطره‌بازی هفتگی در روزهای جمعه هر هفته، روح و ذهن‌مان را به آن بسپاریم و از معبر آن به سال‌هایی که حال‌مان بهتر از این روزهای پردردسر بود، برویم.

«خاطره بازی تیتراژهای ماندگار» عنوان سلسله گزارشی آرشیوی با همین رویکرد است که به‌صورت هفتگی می‌توانید در گروه هنر خبرگزاری مهر آن را دنبال کنید.

در صد و چهلمین شماره از این روایت رسانه‌ای به سراغ موسیقی متن و تیتراژ تله تئاتر یا سریال تلویزیونی «مدرس» به آهنگسازی حسن (بهمن) ریاحی رفتیم که در دهه شصت تبدیل به یکی از موسیقی تیتراژهای مهم و دارای اعتبار سریال‌های تلویزیونی سیما شد. مسیری که توانست یک مکمل تمام عیار برای سریالی باشد که علاوه بر کارگردانی و طرح متفاوتی که برای پرداخت به زندگی شهید آیت الله مدرس به واسطه کارگردانی هوشنگ توکلی داشت، از حضور بازیگران ممتازی نیز بهره برده بود که در میان آنها مرحوم خسرو شکیبایی در نقش شهید مدرس آن را به بهترین شکل ممکن اجرا کرد و توانست فضایی را از یک تله تئاتر به مخاطبان معرفی کند که مؤلفه‌های ممتازی برای ماندگار شدن داشت.

مسیری که اگرچه در دوران باشکوه ساخت تئاترهای تلویزیونی به واسطه هنرمندان ارزنده تئاتر ایران در گروه فیلم و سریال و تئاتر آن سال‌های تلویزیون ساخته شد، اما موسیقی اش بی تردید یکی از معروف ترین و معتبرترین ملودی‌هایی بود که به دلیل حضور یک آهنگساز درجه یک به نام حسن ریاحی توانست حس و حال خاطره سازی را به بینندگان آن سال‌های تلویزیون منتقل کند.

«مدرس» نام یک مجموعه تلویزیونی به طراحی و کارگردانی هوشنگ توکلی و تهیه کنندگی اسماعیل شنگله بود که سال ۱۳۶۵ تولید و در آبان ماه سال ۱۳۶۷ با حمایت و پشتیبانی گروهی موسوم به «گروه فیلم و سریال و تئاتر» سازمان صدا و سیما پیش روی بینندگان آن سال‌های تلویزیون قرار گرفت؛ مجموعه‌ای که به نوعی یکی از اولین سریال‌ها و تله تئاترهای پرتره محور آن سال‌های تلویزیون به ویژه با حال و هوای انقلابی محسوب می‌شد و به واسطه هنرمندان دغدغه مند این حوزه از جمله هوشنگ توکلی و همچنین حضور جمعی از بهترین‌های تئاتر آن روزگار تبدیل به اثری پرطرفدار و دارای پشتوانه شد که همچنان بعد سال‌ها از تولید آن قابل تماشا است و می‌توان از دیدنش لذت برد.

داستان مجموعه نمایشی «مدرس» هم که به نوعی اولین پروژه نمایشی رسانه ملی با محوریت شهید مدرس است، زندگی شهید آیت الله سید حسن مدرس از زمان ورود به تهران و حضور در مجلس شورای ملی و درگیری با رژیم پهلوی اول را تا زمان شهادت وی روایت می‌کند.

خسرو شکیبایی، محمدرضا حقگو، فرخ نعمتی، سیروس گرجستانی، آتش تقی‌پور، داود آریا، مرتضی ضرابی، حسن زارعی، مجید رزاز، جلیل فرجاد، کاظم بلوچی، صدرالدین حجازی، سعید امیرسلیمانی، جمشید جهانزاده و تعدادی دیگر از هنرمندان برگزیده تئاتر کشورمان بازیگران این مجموعه نمایشی را تشکیل می‌دادند.

هوشنگ توکلی از هنرمندان پیشکسوت تئاتر، سینما و تلویزیون که طی سال‌های اولیه پیروزی انقلاب اسلامی نقش مهمی هم در حوزه‌های مدیریتی و هماهنگی فعالیت‌های نمایشی در کشورمان داشت، در یکی از گفتگوهای رسانه‌ای خود گفته بود: ماندگاری مدرس برای این است که با نگاهی نو در ساختار درام و نمایش معرفی و کار شد. من این ضرورت را الان هم می‌بینم و حتی به مدیران توصیه کردم و به آنها گفتم. اصلاً دلیل عقب‌ماندگی بخش تولیدات ما در چند سال اخیر همین نکته بوده است. وقتی الگویی از چند فیلم هالیوودی کپی می‌شود و بارها در گونه‌های مختلف تکرار می‌شود یا ساختار سینمایی طنز پیدا می‌کند یا اجتماعی و یا درام‌های انتقادی، بدون نوآوری حتماً این عرصه در جذبِ مخاطب، متوقف می‌شود. نوآوری زمانی اتفاق می‌افتد که ما با اشتیاق از دستاوردهای گذشته که به شکل عادت شده عبور کنیم. این اتفاق را در سریالِ «مدرس» می‌بینیم.

وی درباره بازی خسرو شکیبایی در سریال «مدرس» هم توضیح داد: ما روی نقش او وقت گذاشتیم و او هم وقت گذاشت و کار درآمد. آنچه که مدرس را مدرس کرد همان نگاه جدید به نمایش تلویزیونی بود. ما یک ساختار نمایشی برای تلویزیون تعریف کردیم که متأسفانه به دلیل اینکه مدیران وقت و کسانی که در گلوگاه‌های تولیدی نشسته بودند آگاهی کمی داشتند، این نوع نگاه زیبایی‌شناسانه را در بقیه آثار متوقف کردند. این مشکل را دائماً داریم مثلاً در سریال «زیر تیغ» که نقش دایی را بازی کردم، یک نوآوری در نگاه و درام اتفاق افتاد و آن نقش ماندگار شد.

این کارگردان تأکید کرد: در واقع ساختاری که در سریال شهید «مدرس» تعریف شد همان نگاه نوآورانه و جدید بود که توانست تماشاچی را جذب کند. مخاطب با آن رابطه خوبِ عاطفی و عقلی پیدا کرد؛ آنچه که یک اثر را موفق و ماندگار می‌کند و مجموعه کسانی را که در آن عرصه هستند درخشان می‌کند نوآوری است که در ساختار یک اثر پدید می‌آید. در واقع این نوآوری را ما «ضدعادت» می‌گوئیم.

اما فارغ از آنچه درباره محتوای سریال «مدرس» عنوان شد، این موسیقی متن و تیتراژ پروژه بود که توانست در زمانه خود تبدیل به یکی از قوام یافته ترین و ماندگارترین آثار موسیقایی مرتبط با سریال‌ها و تله تئاترهای تلویزیونی شود. مسیری که به واسطه حضور یک هنرمند درجه یک به نام حسن (بهمن) ریاحی دربرگیرنده موسیقی هماهنگی بود که توانست مکمل خوبی برای یک ارائه محتوایی مناسب و بازی بسیار خوب و تأثیرگذار مرحوم شکیبایی و دیگر هنرمندان این پروژه باشد. چارچوبی منسجم که در این چند ساله کمتر مجموعه و سریالی را می‌توان جستجو کرد که بتواند دربرگیرنده این ویژگی‌ها باشد. ویژگی‌های که به طور حتم در فرآیند تهیه و تولید آثار نمایشی می‌بایست روی آن تمرکز ویژه ای داشت که اگر چنین نباشد ماجرا در قالبی قرار می‌گیرد که متأسفانه بسیاری از محصولات سینمایی و تصویری ما در این سال‌ها گرفتار آن شده‌اند.

حسن ریاحی سازنده سرود فعلی جمهوری اسلامی ایران از جمله آهنگسازان شناخته شده حوزه موسیقی است که بیست و دوم بهمن ماه سال ۱۳۲۲ متولد شد. او از کودکی نزد پدر فراگیری پیانو را آغاز کرد و در سن ۱۲ سالگی وارد هنرستان موسیقی شد و با ساز تخصصی ویولن فارغ‌التحصیل شد. وی پس از مدتی کار اجرایی در دانشگاه شیراز، جهت تکمیل تحصیلات به آمریکا رفت و در سال ۱۳۵۶ بود که کارشناسی ارشد موسیقی را از دانشگاه تمپل و کمبز فیلادلفیای آمریکا دریافت کرد و در سال ۱۳۶۱ موفق به دریافت مدرک دکترای موسیقی از همان دانشگاه شد. این هنرمند آلبومی با نام «بوی بهار» نیز دارد که در آن آهنگ‌هایی چون «بوی بهار» به چشم می‌خورد.

این هنرمند طی دهه‌های گذشته علاوه‌بر ساخت چندین اثر موسیقایی مختلف به‌عنوان چهره ماندگار موسیقی ایران در سال ۱۳۸۳ معرفی شد و در این سال‌ها چندین دوره به عنوان دبیر یا رئیس هیئت داوران جشنواره موسیقی فجر، مدیریت مرکز موسیقی سازمان صداوسیما، مدیریت گروه موسیقی دانشکده هنر و معماری دانشگاه آزاد اسلامی و مدیریت هنری تالار وحدت، رئیس هنرستان آواز رودکی، عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی تهران مرکزی، مدیر پژوهش هنر دانشکده هنر و معماری، سردبیر مجله موسیقی، رئیس گروه موسیقی دانشکده صدا وسیما، ریاست انجمن آهنگسازان جوان صداوسیما، مدیر دفتر تحقیقات مرکز موسیقی صداوسیما حضور داشته است.

وی از جمله هنرمندانی است که به واسطه تجربیات ارزنده‌ای که در عرصه موسیقی به دست آورده، همراه با دیگر هم نسلان خود نقش به‌سزایی در توسعه موسیقی جدی داشته است. فرآیندی که ردپای آن را می‌توان در ساخت موسیقی سریال‌ها و دیگر آثار سینمایی دوران طلایی پخش سریال‌ها و تله‌تئاترها در تلویزیون دید. مسیری که با ارائه یک موسیقی جدی بدون استفاده از کمترین ترفندهای الکترونیکی رایج این روزها تلاش کرد مفهوم را در تکنیکی‌ترین و درست‌ترین شکل ممکن به مخاطب ارائه دهد. چون در آن دوران فرآیند تولید جدی بود و همه خود را مکلف می‌دانستند تا حد ممکن بهترین‌ها را به گوش و چشم مخاطب برسانند. قاعده‌ای که حتی موسیقی متن و تیتراژ سریال‌ها هم می‌بایست روی این بستر استوار می‌شدند و اگر چنین نمی‌کردند، قطعاً منفی ترین بازخوردها را از نگاه مخاطب دریافت می‌کردند. راه و روش نظام مندی که حسن (بهمن) ریاحی را به عنوان یکی از پدیده‌های آهنگسازی آن دوران معرفی کرد و موجب شد تا او علاوه بر آهنگسازی در حوزه‌های مدیریتی نیز وارد شود و تجربه‌های تلخ و شیرینی را هم پشت سر بگذارد.

آنچه بینندگان سریال «مدرس» از موسیقی حسن ریاحی دریافت کردند، یک موسیقی هماهنگ در هم ترازی با محتوای سریالی بود که تلاش داشت در حد مقدورات و امکانات آن روزهای رسانه ملی، زمانی که رفاقت‌ها کمی بیشتر از این روزهایمان بود، موسیقی متفکرانه‌ای را در یک قالب ارکسترال به مخاطب ارائه دهد که می‌تواند حرف‌های زیادی برای گفتن داشته باشد. شرایطی که مخاطبان در آن سال‌ها از آثار ماندگاری چون «ساربان» به آهنگسازی حسن ریاحی و خوانندگی مهرداد کاظمی تجربه کردند و فهمیدند که اندیشه یک آهنگساز برای ماندگاری فقط معطوف به ساختی مطلوب موسیقی یک سریال نیست، بلکه یک ذهن خلاق و پویا با تمام معایب و انتقاداتی که می‌تواند وجود داشته باشد اگر بخواهد موسیقی درستی را به مخاطب ارائه می‌دهد. در آن سال‌ها از بده بستان های مالی میان تهیه کننده و خواننده و آهنگساز برای موسیقی تیتراژ یک اثر مانند امروز متداول نبود و هرآنچه پیش روی مخاطب قرار می‌گرفت تلاش برای ارائه یک محتوای مطلوب و ماندگاری در ذهن شنیداری آنها بود.

سجاد پورقناد کارشناس و منتقد موسیقی چندی پیش بود که به بهانه بررسی آثار حسن ریاحی در رادیو پیرامون موسیقی متن و تیتراژ سریال «مدرس» گفت: موسیقی سریال «مدرس» برای یک ارکستر سمفونیک و گروه کُر ساخته شده است. تکنیک و نوع استفاده از سازهای بادی در اول تصنیف یکی از خصوصیات منحصر به فرد آهنگسازی حسن ریاحی است. این در حالی است که استفاده از سازهای کوبه ای و «سای درام» و نوع هماهنگی آنها با سازهای بادی و ارکستر سمفونیک در این اثر بسیار چشمگیر است. شرایطی که منجر شد تا مخاطبان خاطرات خوبی را با موسیقی متن و تیتراژ این سریال رقم بزنند.

محمد سریر آهنگسازی که در دوره‌های مختلف تاریخ موسیقی ایران فعالیت‌های پرشماری را با هنرمندان موسیقی کشورمان به سرانجام رسانده درباره ویژگی‌های رفتاری و هنری حسن ریاحی گفته است: این آرامش او در برخورد با مسائل، فضای فرهنگی ویژه‌ای را به دور از هر نوع برخوردهای فردی سعایت و دشمنی معمول در مجموعه‌های هنری اش به وجود آورده بود که حاصل آن تولید آثار پخته و ارزشمندی در فضای رقابت‌های سازنده و ارزش‌گذاری با معیارهای علمی و دقیق شد. این در حالی است که دوری گزیدن از موضوعات حاشیه‌ای و غیرفرهنگی و نوعی خلقیات عارفانه، این دوست گرامی را به عنوان هنرمند متمایز از دیگر فعالان حوزه موسیقی معرفی کرده و جایگاه ویژه‌ای را در عرصه‌های آهنگسازی و آموزشی برای او در جامعه موسیقی فراهم کرده‌است که به انتخاب وی به عنوان چهره ماندگار قطعیت و معنای بیشتری می‌بخشد.

به هر ترتیب موسیقی متن و تیتراژ سریال «مدرس» به کارگردانی هوشنگ توکلی و آهنگسازی حسن (بهمن) ریاحی از جمله آثار ماندگار سریال‌ها و تله تئاترهای تلویزیونی دهه شصت بود که در دوره خود توانست بخش قابل توجهی از جمعیت مخاطبان علاقه مند سریال‌های تاریخی را به سمت خود جلب کند. فرآیندی که موسیقی، بازیگری و کارگردانی توانستند در یک هم جواری ارزشمند، موجب ماندگاری یک سریال جدی شوند.

برای مشاهده یکی از قسمت‌های سریال «مدرس» اینجا را ببینید.