به گزارش خبرنگار مهر، یکی از موضوعات مهم در حوزه علم و فناوری رعایت اخلاق در پژوهش توسط پژوهشگران است که نقش مهمی در جلب اعتماد مردم به علم و افزایش کیفیت پژوهش‌های کشور ایفا می‌کند. به همین دلیل آمار مقالات سلب اعتبارشده همواره زیر ذره‌بین قرار دارند و همواره توسط سیاست‌گذاران، مدیران، پژوهشگران بررسی و پیگیری می‌شوند.
سلب اعتبار، بازپس‌گیری، یا ریترکت شدن مقالات؛ زمانی اتفاق می‌افتاد که مجلات علمی شواهدی را پیدا کنند که نشان دهد نویسندگان یک مقاله از کدهای اخلاق حرفه‌ای تخطی کرده‌اند یا مرتکب بدرفتاری‌های علمی شده‌اند. این بدرفتاری‌ها می‌توانند شامل خطاهای سهوی، داده‌سازی یا دست‌کاری غیر اخلاقی داده‌ها، سرقت علمی (از خود یا دیگران)، نشر تکراری یا فاش نکردن تعارض منافع و موارد دیگری باشد. همچنین ممکن است سلب اعتبار یک مقاله به درخواست نویسندگان خود مقاله اتفاق بیفتد.
با توجه به اهمیت این موضوع، در گفتگو با دکتر پیمان صالحی معاون پژوهشی وزیر علوم آمار مقالات سلب اعتبارشده ایران و جایگاه ایران از نظر این نوع مقالات را بررسی کردیم.
دکتر پیمان صالحی در گفتگو با خبرنگار مهر با اشاره به تغییر قوانین سلب‌اعتبار (ریترکشن) مقالات گفت: نکته‌ای که در مورد این موضوع وجود دارد این است که این روزها قوانینی در دنیا برای ریترکت مقالات در حال اجرا است که ۲۰ سال پیش این قوانین وجود نداشت. برای مثال، عنوان می‌شود که اگر کسی هفت کلمه پشت سر هم از مقاله دیگری کپی کند، این به معنی تقلب علمی است، در حالی که این قانون ۲۰ سال پیش وجود نداشت. در حال حاضر، این قوانین در دنیا اجرایی می‌شود و در مقالات گذشته افراد جستجو و این قوانین را اعمال می‌کنند.
کسی که مقاله سلب‌اعتبار شده دارد؛ لزوماً متقلب نیست
وی افزود: حتی رئیس دانشگاه استنفورد یا برخی برندگان جایزه نوبل به خاطر مقالات ریترکت‌شده با مشکلاتی روبرو شده‌اند؛ بنابراین، اولین نکته این است که فکر نکنیم کسی که مقاله ریترکت‌شده دارد، لزوماً متقلب است.
ایران چند مقاله سلب اعتبارشده دارد؟
معاون وزیر علوم در موردآمار مقالات سلب اعتبار شده ایران گفت: ما یک بررسی ویژه در این خصوص انجام داده‌ایم. در اسکوپوس از ابتدای شروع تا امروز حدود ۹۷۰ هزار مقاله از ایران به چاپ رسیده است و تا کنون بر اساس تعداد مقالاتی که ما در اسکوپوس منتشر کردیم، ۱۰۴۰ مقاله ریترکت شده است. نسبت به ۹۷۰ هزار مقاله منتشر شده ایران، تعداد مقالات ریترکت‌شده زیاد نیست، هرچند از نظر ما حتی یک مقاله ریترکت‌شده هم نباید وجود داشته باشد.
ناآگاهی پژوهشگران از قوانین جدید
وی با تاکید بر این‌که بیشتر مقالات سلب اعتبار شده پژوهشگران ایرانی، به دلیلی بی‌اطلاعی از قوانین بوده است، اظهار کرد: ما در بررسی‌ها مشاهده کرده‌ایم که بیش از ۹۵ درصد این موارد به دلیل عدم اطلاع از قوانین بوده است. مثلاً یکی از مقالاتی که اخیراً ریترکت شده، مقاله‌ای از یکی از اساتید معتبر بوده که به دلیل سهل‌انگاری دانشجوی او این اتفاق افتاده است. در این مقاله، دانشجو به اشتباه تصویری از چند لوله آزمایش با رنگ‌های مختلف را برای زیبایی از مقاله یک فرد دیگر برداشته و استفاده کرده بود. استاد هم تصور کرده بود که این تصویر برای پژوهش خودشان است. این موضوع مصداق ریترکشن و سلب اعتبار مقاله است ولی این‌طور مواقع در واقع یک اشتباه عمدی نبوده و به دلیل عدم آگاهی از قوانین اتفاق افتاده است.
صالحی ادامه داد: بیشتر مقالات ریترکت‌شده به دلیل استفاده از تصاویر و نمودارها از منابع دیگر بدون ذکر منابع بوده است. زمانی که مقاله‌ای منتشر می‌کنید، شما مالک آن نیستید و حقوق مالکیت معنوی آن متعلق به ناشر است. حتی یک پژوهشگر نمی‌تواند از مقاله خودش که قبلا منتشر شده، یک نمودار کپی کند. چون مالکیت مقاله در اختیار ناشر است و باید از ناشر اجازه گرفت.
وی افزود: بنابراین، خیلی از افرادی که در گذشته مقالاتی چاپ کرده‌اند، ممکن است امروز متوجه شوند که قوانین جدید کپی‌رایت و حقوق مالکیت معنوی را رعایت نکرده‌اند، به خصوص در زمینه استفاده از تصاویر و نمودارها. این مسئله حتی در مورد مقالات قدیمی‌تر نیز صدق می‌کند. در حالی که ۳۰ سال پیش چنین قوانینی وجود نداشت.
معاون وزیر علوم خاطر نشان کرد: در سال گذشته در نشست علم و فناوری برای جامعه که در ژاپن برگزار شد و در مورد اخلاق علمی بود، من این موضوع را مطرح کردم. گفتم که قوانین جدید که مقالات گذشته را بررسی می‌کند درست نیست.
ممکن است در آینده مقالات بیشتری نیز سلب اعتبار شود
به گفته صالحی؛ امروز حتی هوش مصنوعی به صورت فعالانه برای شناسایی تخلفات علمی در مقالات جستجو و تخلفات را شناسایی می‌کند. بنابراین ممکن است در آینده بیشتر مقالات از این‌چنینی ریترکت شوند.
معاون پژوهشی وزارت علوم با تاکید بر این‌که ریترکت مقالات در سطح جهانی، حتی برای برندگان جایزه نوبل هم اتفاق افتاده است؛ گفت: بنابراین باید توجه داشته باشیم که این موضوع نباید بیش از حد بزرگ شود. در عین حال، ما باید مراقب باشیم که تخلفات علمی هرچند اندک هم انجام نشود. از این رو، در وزارت علوم در حال پیگیری و اتخاذ تدابیر جدید برای نظارت بر اخلاق علمی هستیم. بررسی ما در وزارت علوم نشان می‌دهد که اکثر این مسائل سهوی بوده است با این وجود این موضوع نافی وظایف ما نسبت به موضوع اخلاق در پژوهش نیست.
اقدامات وزارت علوم برای کاهش تخلفات علمی
وی با اشاره به راه‌اندازی سامانه‌ای برای آموزش اخلاق در پژوهش افزود: یکی از این اقدامات ما در این زمینه راه‌اندازی سامانه «آوا» در ایرانداک است که سال گذشته راه‌اندازی شده و به‌زودی می‌بایست تمامی دانشجویان تحصیلات تکمیلی و اعضای هیئت علمی این دوره را بگذرانند. این سامانه آموزش‌های آنلاین در زمینه اخلاق علمی را ارائه می‌دهد و شامل ۱۱ بخش مختلف است که هر بخش آن شامل یک امتحان آنلاین است.
صالحی اظهار کرد: یکی دیگر از پیشنهاداتی که ما به دفتر نهاد مقام معظم رهبری در دانشگاه‌ها ارائه کردیم این بود که در دوره‌های دانش‌افزایی اعضای هیئت علمی، به بخش اخلاق علمی توجه بیشتری شود و یک بخش از دوره‌های مهارت‌افزایی و دانش‌افزایی اعضای هیئت علمی به آموزش اخلاق علمی اختصاص یابد. در این زمینه، مدرسین ما این دوره‌ها را ارائه خواهند داد تا آگاهی‌های لازم منتقل شود.
وضعیت تخلفات پژوهشی در ایران بحرانی نیست
معاون وزیر علوم تاکید کرد: با این حال؛ باید تاکید کنم که اگرچه که حتی یک تخلف هم زیاد است ولی موارد تخلف علمی بسیار نادر هستند و وضعیت بحرانی نیست. مواردی که پیش آمده، بیشتر ناشی از ناآگاهی بوده است. در حال حاضر چین، هند، عربستان سعودی و ایالات متحده آمریکا آمار ریترکشن بالاتری از ما دارند.
وی افزود: دلیل این‌که کشورهای اروپایی در زمینه ریترکشن بهتر عمل کرده‌اند این است که بسیاری از ضوابط ریترکشن (سلب اعتبار) و موضوع اخلاق در پژوهش را خودشان پایه‌گذاری کرده‌اند. به همین دلیل زودتر این مباحث را به دانشجویان و پژوهشگران آموزش می‌دهند.
صالحی خاطر نشان کرد: به نظر من این منصفانه نیست که قوانین امروز را عطف به ماسبق کنیم و مقالات ۱۰-۱۵ سال پیش را شخم بزنیم که ببینیم بداخلاقی علمی دارند یا نه؛ آن زمان اصلا کسی از این قوانین اطلاع نداشت.