معمار و فیلسوفی که نخستین رساله توضیح المسائل به فارسی را نوشت

خبرگزاری مهر -گروه دین و اندیشه: سوم اردیبهشت ماه زادروز حکیم فرزانه تاریخ ایران زمین شیخ بهایی به نام او نامگذاری گردیده و امروز دستاوردهای این دانشمند بزرگ در زمینه‌های مهندسی، هنر و معماری، جزو شگفتی‌های جهان محسوب می‌شود. معماری سنتی ایران از جمله آثار شیخ بهایی و سایر معماران این مرز و بوم، آثار فاخر گرانبهایی است که امروز در شمار افتخار این کشور و بلکه میراث جهانی به یادگار مانده است. بناهایی که حتی کوچک‌تری اجزایش در مفهومی بزرگ معنا یافته و در کنار بعد مادی از ارزشی معنوی و فرازمینی برخوردار است.

شیخ بهایی در سال ۹۵۵ هجری قمری در جبل عامل (جنوب لبنان کنونی) به دنیا آمد. او از نسل حارث همدانی، یکی از یاران امام امیرالمومنین علی (ع) بود و پدرش، حسین بن عبد الصمد، از علمای بزرگ شیعه در زمان خود به شمار می‌رفت.او به همراه خانواده‌اش به ایران مهاجرت کرد و در سن ۱۳ سالگی به قزوین، پایتخت صفویه، رسید.

شیخ بهایی زندگی خود را در دوران طلایی حکومت شاه عباس اول گذراند. این دوره نه تنها از نظر سیاسی، بلکه از نظر فرهنگی و هنری نیز یکی از درخشان‌ترین دوره‌های تاریخ ایران به شمار می‌رود. او به عنوان شیخ الاسلام اصفهان منصوب شد و در این مقام به حل مشکلات مردم، به ویژه کشاورزان، پرداخت. او به سرکشی به روستاها و حل اختلافات در خصوص آب و دیگر مسائل اجتماعی پرداخت و به این ترتیب، نقش مهمی در بهبود وضعیت اجتماعی مردم ایفا کرد.

آثار علمی

شیخ بهایی آثار بسیار ارزشمندی در رشته‌های گوناگون علمی تألیف کرد که به عنوان منابع معتبر علمی و دینی محسوب می‌شوند. از جمله آثار او می‌توان به «العروة الوثقی» در تفسیر قرآن، «عین الحیاة» که به مباحث اخلاقی و اجتماعی می‌پردازد، و «جامع عباسی» که فقه را به زبان فارسی تدوین کرده است، اشاره کرد. همچنین، «شرح الاربعین حدیث» یکی از مهم‌ترین آثار او در زمینه حدیث است که به شرح چهل حدیث مشهور می‌پردازد.

آیت الله مرعشی نجفی در خصوص کتاب جامع عباسی شیخ بهایی می‌گوید: «کتاب ارزنده جامع عباسی یکی از بهترین آثار فارسی مرحوم مغفور علّامه دوران شیخ بها الدّین عاملی رضوان اللّه علیه می‌باشد، با آنکه حدود سیصد و اندی سال از تألیف آن می‌گذرد معذلک عبارات آن تا اندازه‌ای سلیس و دلنشین و قابل درک و فهم برای عموم بوده و شامل احکام فقهیّه از طهارت تا دیات است. پنج باب آن بقلم آن مرحوم و ما بقی بقلم علّامه شیخ نظام‌الدین ساوجی که از اجلّاء تلامیذ مؤلّف می‌باشد برشته تحریر درآمده، مدّتها این کتاب جز رسائل عملیّه آیات عظام عصر سابق قرار گرفته و بر آن حواشی بسیاری نوشته‌اند و بارها در ایران و هند چاپ و در دسترس عموم قرار داده شده است نسخه حاضر که از روی چاپ بمبئی که شاید خواناترین و روشن‌ترین نسخه چاپی آن باشد موجود است»

جایگاه این کتاب تا دهه‌های بعد به حدی بود که هنگامی که آیت الله سید اسماعیل صدر از مراجع تقلید شیعه که امام موسی صدر و شهید سید محمدباقر صدر از نوادگان او به شمار می‌رفتند، هنگامی که مقلدین از او درخواست رساله عملیه کردند، فتاوای خود را در حاشیه این کتاب به نگارش درآوردند و در ابتدای آن نوشتند: «عمل به کتاب شریف جامع عبّاسی با حواشی که این احقر ملحق نموده جایز است إن شاء اللَّه تعالی و مخفی نماند که در حواشی مسطوره رعایت احتیاط به جهاتی زیاده از رسائل دیگر شده و مرجوع در ترک آنها اگر خواسته باشند رساله‌ای دیگر است وفقنا اللَّه تعالی و جمیع اخواننا المؤمنین لتحصیل العلم و العمل به إن شاء اللَّه تعالی حرّره الاحقر ابن صدر الدّین العاملی عبده اسماعیل الموسوی»

شیخ بهایی این رساله عملیه را در ۲۰ باب نوشت:

باب اوّل در طهارت.

یعنی وضو و غسل و تیمّم و توابع آن.

باب دوّم در نمازهای واجبی و سنّتی.

باب سیّم در زکاة و خمس واجبی و سنّتی.

باب چهارم در روزه واجبی و سنّتی.

باب پنجم در حجّ گذاردن.

باب ششم در وقف کردن و تصدّق نمودن و قرض دادن و بنده آزاد کردن و با کافران جهاد کردن.

باب هفتم در زیارت حضرت رسالت پناه صلّی اللَّه علیه و آله و حضرت امیر المؤمنین و باقی حضرات ائمّه معصومین و ایّام مولود و وفات ایشان.

باب هشتم در نذر کردن و عهد نمودن و سوگند خوردن و کفّاره دادن.

باب نهم در بیع کردن و رهن نمودن و شفعه گرفتن و توابع آن.

باب دهم در اجاره دادن و عاریت نمودن و احکام غصب کردن و توابع آن.

باب یازدهم در نکاح کردن بدوام و متعه و تحلیل و ملک و امثال آن.

باب دوازدهم در طلاق دادن و خلع و عدّه داشتن زنان.

باب سیزدهم در شکار کردن و شروط آن.

باب چهاردهم در ذبح حیوانات و حلال و حرام آن.

باب پانزدهم در آداب طعام خوردن و آب نوشیدن و رخت پوشیدن.

باب شانزدهم در قضا پرسیدن و شروط آن.

باب هفدهم در اقرار کردن و وصیّت نمودن و شروط آن.

باب هجدهم در قسمت کردن ترکه میّت.

باب نوزدهم در حدودی که در شرع مقرّر است به جهت دزدی و زنا و لواطه و سحق و غیر آن.

باب بیستم در خونبهای قتل آدمی و خونبهای قطع اعضای آدمی و خونبهای زخمی که بر آدمی زنند و خونبهای سگ شکاری و سگ گلّه و سگی که محافظت باغ یا زراعت کند.

او در علوم ریاضی و نجوم نیز آثار قابل توجهی از خود به جا گذاشته است. به عنوان نمونه، «خلاصه الحساب» در زمینه ریاضیات و «مخلص» در ستاره‌شناسی از مهم‌ترین آثار او در این حوزه‌ها هستند. شیخ بهایی با توجه به نیازهای زمانه خود، به تألیف کتاب‌هایی در زمینه‌های علمی و دینی پرداخته که بسیاری از آن‌ها تا به امروز مورد استفاده قرار می‌گیرند. او همچنین با نگاهی جامع به علوم، سعی در تلفیق علم و دین داشت و این ویژگی، آثار او را از دیگر آثار معاصرانش متمایز می‌کند.

شعر و ادب

شیخ بهایی علاوه بر فعالیت‌های علمی، شاعری توانا نیز بود. او به دو زبان فارسی و عربی شعر می‌سرود و اشعارش دارای مضامین دینی و عرفانی عمیقی است. اشعار او غالباً حاوی نصیحت، پند و محبت به اهل بیت (ع) است. او با استفاده از آرایه‌های ادبی، اشعار خود را به صورت زیبا و دلنشین بیان می‌کرد. اشعار او در قالب‌های مختلفی از جمله غزل، قصیده و مثنوی سروده شده و به موضوعاتی چون عشق الهی، معرفت، و دلدادگی به اهل بیت (ع) می‌پردازد.

یکی از ویژگی‌های بارز اشعار شیخ بهایی، استفاده از زبانی ساده و در عین حال عمیق است. او مفاهیم عرفانی را به زبان عامه مردم بیان می‌کرد و این موضوع باعث می‌شد که اشعارش به راحتی قابل فهم باشد. به عنوان مثال، او در اشعارش به جستجوی حقیقت و عشق به معبود می‌پردازد و از این طریق، آموزه‌های اخلاقی و دینی را به خوانندگان منتقل می‌کند. اشعار او به سبب مضامین عاشقانه و عرفانی‌اش، همواره مورد توجه شاعران و ادیبان قرار گرفته و تأثیر عمیقی بر ادبیات فارسی گذاشته است.

تأثیر در معماری و شهرسازی

شیخ بهایی به عنوان یک معمار و مهندس نیز شناخته می‌شود. او در طراحی و ساخت بناهای مهم دوران صفوی نقش داشته و بسیاری از ساختمان‌های بزرگ و مشهور ایران به او نسبت داده می‌شود. از جمله آثار معماری او می‌توان به طراحی «سی و سه پل» و «پل الله وردی خان» در اصفهان اشاره کرد. رویکرد او در معماری ترکیبی از علم، هنر و فلسفه بود. او با درک عمیق از نیازهای اجتماعی و فرهنگی زمانه، توانست بناهایی بسازد که نه تنها از نظر زیبایی‌شناسی، بلکه از نظر کارکردی نیز موفق بودند.

شیخ بهایی به اصول شهرسازی نیز توجه داشت و سعی می‌کرد شهرها را بر اساس نیازهای مردم و با در نظر گرفتن جنبه‌های اجتماعی و فرهنگی طراحی کند. او بر این باور بود که معماری باید به گونه‌ای باشد که زندگی مردم را تسهیل کند و فضایی مناسب برای فعالیت‌های اجتماعی فراهم آورد. این تأکید بر جنبه‌های اجتماعی در آثار معماری شیخ بهایی، او را به یکی از پیشگامان شهرسازی در دوران خود تبدیل کرد.

فلسفه و حکمت

شیخ بهایی را به دلیل رویکردش به فلسفه و حکمت، فردی خاص و متفاوت می‌دانند. او رویکردی انتقادی به فلسفه داشت و معتقد بود که فلسفه باید در خدمت دین و اخلاق باشد. او به جای تأکید بر استدلالات پیچیده فلسفی، به سادگی و کاربردی بودن علم اعتقاد داشت و بر این باور بود که علم باید به انسان کمک کند تا به حقیقت و معرفت برسد. این رویکرد باعث شد که او به عنوان یک متفکر روشن‌فکر و پیشرو در عصر خود شناخته شود.

یکی از ویژگی‌های بارز اندیشه‌های شیخ بهایی، جمع میان عقل و عشق است. او به دنبال این بود که چگونه می‌توان به کمک عقل و علم به درک عمیق‌تری از عشق الهی و عرفان رسید. این رویکرد باعث شد که او بتواند در حوزه‌های علمی و عرفانی به موفقیت‌های چشم‌گیری دست یابد و آثارش به عنوان منابع معتبر علمی و ادبی باقی بماند. فلسفه شیخ بهایی به نوعی تلفیقی از حکمت مشایی و عرفان ابن عربی است که او را به یکی از چهره‌های برجسته فلسفی دوران صفویه تبدیل کرده است.

شیخ بهایی، به عنوان یک متفکر و دانشمند بزرگ، تأثیرات عمیق و ماندگاری بر تاریخ علم و فرهنگ ایران گذاشت. زندگی و اندیشه‌های او نه تنها در عصر خود بلکه در آینده نیز به عنوان الگوی علمی و اخلاقی مطرح بوده و مورد توجه قرار گرفته است. او با رویکردی نوین به علم و حکمت، توانست به تلفیق علم و دین بپردازد و میراثی ارزشمند برای نسل‌های آینده به جا بگذارد. آثار او در زمینه‌های مختلف علمی، ادبی و عرفانی همچنان به عنوان منابع الهام‌بخش برای پژوهشگران و علاقه‌مندان به فرهنگ و تاریخ ایران محسوب می‌شود.