سفر ایلام و مهران: مسیر زائران عتبات با اتوبوس
ایلام و مهران در ایام سفرهای زیارتی، به دلیل میزبانی از جمعیت زیاد، به کانون توجه زائران و مسیرهای زیارتی تبدیل شده‌اند.
قم نقشی محوری در شکل‌گیری فرهنگ و تمدن نوین اسلامی ایرانی ایفا می کند
شهر قم با تکیه بر پیشینه تاریخی، موقعیت مذهبی، مراکز علمی و فرهنگی، و همچنین نقش خود در تحولات سیاسی و اجتماعی، جایگاه ویژه‌ای در فرهنگ و تمدن ایرانی دارد.
خبرگزاری مهر -گروه دین و اندیشه-سیده فاطمه سادات کیایی: معرفی زنان تاریخ ساز و اثرگذار در تاریخ اسلام از آغاز و پیدایش آن تا دوران‌های بعد و در همراهی با ائمه اطهار و از میان خاندان عصمت و طهارت نشانه‌ای از جایگاه والای زنان در این عصر است. حضرت خدیجه (س) به عنوان اولین زن مسلمان و یار و یاور پیامبر گرامی جایگاهی ویژه پیدا می‌کند، حضرت زهرا (س) به عنوان ادامه دهنده نسل پیامبر و مادری که خاندان عصمت از او زاده می‌شوند نقشی جهانی را ایفا می‌کند و در قضیه غصب خلافت و لایت حضرت علی (ع) اوست که در خط مقدم مقابله با منحرفین می‌ایستد. حضرت زینب (س) در قیام عاشورا پیام آور بزرگ این قیام می‌شود و در کنار نمایش اوج عاطفه و عشق به برادر و امام خود مسئولیتی بزرگ را پس از شهادت ایشان بر دوش می‌کشد. حضرت معصومه (س) دختر موسی بن جعفر (ع) و خواهر بزرگوار امام هشتم شخصیتی است که فراتر از جایگاه خواهری و دختری در دوران خود نقشی مهم را ایفا می‌کند.ایشان در سال ۱۷۳ در شهر مدینه متولد شدند و در فضای معنوی و علم و نورانیت رشد یافتند و در زیر سایه وجود مبارک موسی بن جعفر در خاندان نور و حکمت و فضیلت به فضائل اخلاقی و علمی آراسته شدند. سفر ایشان به قم و حضور ایشان در ایران به واسطه دیدار با برادر خود در طوس نقطه‌ای مهم و قابل بررسی در زندگی ایشان است.
قم گهواره فرهنگ و تمدن نوین ایرانی
شهر قم، واقع در قلب ایران، با قدمتی دیرینه، نقشی محوری در شکل‌گیری و تداوم فرهنگ و تمدن ایرانی ایفا کرده است. این شهر نه تنها به واسطه وجود حرم مطهر حضرت معصومه (س) به عنوان قطب مذهبی شناخته می‌شود، بلکه در حوزه‌های علمی، ادبی، هنری و تاریخی نیز جایگاه ویژه‌ای دارد. از منظر تاریخی، قم از دوران باستان تاکنون، شاهد تحولات گوناگونی بوده است. این شهر در دوره‌های مختلف، از جمله دوران ساسانی و اسلامی، به عنوان یک مرکز مهم سیاسی، اقتصادی و فرهنگی شناخته می‌شد. آثار باستانی و تاریخی متعددی مانند تپه‌های باستانی قلی‌درویش و صرم، گواهی بر این قدمت و اهمیت تاریخی هستند.
پس از ورود اسلام به ایران، پررنگ‌تر شد. با استقرار نوادگان پیامبر اکرم (ص) در این شهر، قم به تدریج به یک مرکز مهم علمی و مذهبی تبدیل شد. تأسیس حوزه‌های علمیه در قم، این شهر را به یکی از مهم‌ترین مراکز تربیت روحانیون و محققان علوم اسلامی در جهان تشیع تبدیل کرد. حضور علما و فقهای برجسته در طول تاریخ، قم را به عنوان یک منبع الهام‌بخش برای اندیشمندان و پژوهشگران ایرانی و غیرایرانی مطرح کرده است.
علاوه بر نقش مذهبی و علمی، قم در حوزه ادبیات و هنر نیز سهم قابل توجهی دارد. وجود کتابخانه‌های بزرگ و غنی در این شهر، از جمله کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی، امکان دسترسی به منابع ارزشمند تاریخی و ادبی را برای محققان فراهم کرده است. همچنین، قم در طول تاریخ، محل پرورش شاعران، نویسندگان و هنرمندان برجسته‌ای بوده است که با آثار خود، به غنای فرهنگ و هنر ایرانی افزوده‌اند. معماری و هنرهای سنتی نیز در قم جایگاه ویژه‌ای دارند. حرم مطهر حضرت معصومه (س) با تزئینات زیبای کاشی‌کاری، آینه‌کاری و گچ‌بری، نمونه‌ای برجسته از هنر اسلامی-ایرانی است.
در دوران معاصر، قم همچنان به عنوان یک مرکز مهم فرهنگی و سیاسی در ایران شناخته می‌شود. انقلاب اسلامی ایران، که نقطه عطفی در تاریخ ایران و جهان بود، از قم آغاز شد. نقش حوزه‌های علمیه و روحانیون در این انقلاب، نشان‌دهنده اهمیت قم در تحولات سیاسی و اجتماعی ایران است. امروزه نیز، قم به عنوان یک مرکز مهم برای تولید اندیشه و فرهنگ اسلامی-ایرانی، نقش مهمی در شکل‌دهی به هویت ملی و دینی ایران ایفا می‌کند.
در مجموع، شهر قم با تکیه بر پیشینه تاریخی، موقعیت مذهبی، مراکز علمی و فرهنگی، و همچنین نقش خود در تحولات سیاسی و اجتماعی، جایگاه ویژه‌ای در فرهنگ و تمدن ایرانی دارد. این شهر به عنوان یک گهواره فرهنگی، نه تنها میراث ارزشمند گذشته را حفظ کرده، بلکه با تولید اندیشه و فرهنگ نو، به شکوفایی و پویایی جامعه ایرانی کمک می‌کند. قم، همواره به عنوان یک مرکز مهم برای تعامل فرهنگی و تبادل اندیشه‌ها، نقش مهمی در ارتقای جایگاه ایران در جهان ایفا خواهد کرد. در ادامه یادداشت حامد عبداللهی، کارشناس مسائل دینی و تاریخ تشیع، به مناسبت ولادت حضرت معصومه (س) و دهه کرامت را درباره سفر حضرت معصومه (س) به قم می‌خوانید:
آغاز فشار بر اهل بیت با روی کار آمدن عباسیان
قبل از دوران حضرت معصومه، تحولات بزرگی در ساختار حکومت اسلامی رخ داد که شکل‌دهنده زمینه‌های سیاسی و اجتماعی دوران ایشان شد. در زمان امام صادق (ع)، حکومت بنی‌امیه سقوط کرد و بنی‌عباس به قدرت رسیدند. اما جای تعجب اینجاست که با وجود انتظارات برای تشکیل حکومت علوی، بنی‌عباس با استفاده از نام امامت و نسبت خود به پیامبر، حکومتی برپا کردند که در واقع هیچ ارتباطی با اهداف اهل بیت (ع) نداشت. این تحول، آغاز فشارهای مضاعفی بر علویان، ائمه، خاندان آنان، و شیعیان شد که به‌ویژه در دوران امام موسی بن جعفر (ع) به اوج خود رسید.
دلیل این فشارها عمیق‌تر از دوران بنی‌امیه بود. بنی‌عباس، به دلیل نسبت فامیلی با اهل بیت، اطلاعات بیشتری از آنان داشتند و از این اطلاعات برای تضعیف و تحت کنترل گرفتن آن‌ها استفاده می‌کردند. این موضوع باعث شد فشارها دقیق‌تر و مؤثرتر باشد. امام موسی بن جعفر (ع) سال‌ها در زندان بودند و اعتراضات، قیام‌ها و جنبش‌های مختلفی در برابر این ستم‌ها شکل گرفت. اما با روی کار آمدن مأمون عباسی، سیاست‌ها تغییر کرد. مأمون، که ریشه ایرانی داشت و به احترامی که ایرانیان به ائمه (ع) داشتند آگاه بود، تصمیم گرفت مرکز حکومت را به خراسان منتقل کند. او این کار را برای استفاده از منابع تمدنی این منطقه و برای تسلط بر شرق جهان اسلام انجام داد.
سیاست مأمون بعد از سال‌ها فشار، به ظاهر محبت‌آمیز تبدیل شد. او نیابت حکومت را به امام رضا (ع) پیشنهاد کرد و حتی برخی از فشارها را کاهش داد. به‌عنوان مثال، ابراهیم بن موسی بن جعفر (ع) به عنوان والی یمن انتخاب شد و مهاجرت‌هایی از علویان و شیعیان به سمت ایران شکل گرفت. اما این سیاست‌ها به ظاهر ملایم، در واقع استراتژی‌ای برای تحت نظر گرفتن خاندان ولایت بود که باعث اشتباه برخی شیعیان شد. آنان فکر می‌کردند حکومت اسلامی با ائمه (ع) همکاری می‌کند و فرزندان ائمه در مقامی از ارج و قرب قرار گرفته‌اند.
زندگی و نقش حضرت معصومه (س)
حضرت معصومه (س) در چنین شرایطی متولد شدند و زندگی خود را در فضایی پرتنش و پراز تحولات سیاسی و اجتماعی گذراندند. در مورد بسیاری از اهل بیت (ع)، اطلاعات دقیقی در دست نیست، زیرا منابع تاریخی بیشتر در اختیار مخالفان آنان بود. اما در مورد حضرت معصومه (س)، شواهد و روایات متعددی وجود دارد که نقاط مبهم را روشن می‌کند. یکی از این داستان‌ها مربوط به زمانی است که گروهی از شیعیان برای پرسیدن سوالات خود به خدمت موسی بن جعفر (ع) می‌روند، اما ایشان در خانه نبودند. حضرت معصومه (س) سوالات آنان را دریافت کرده و به‌صورت علمی و دقیق پاسخ می‌دهند. وقتی این افراد در مسیر با امام ملاقات می‌کنند و پاسخ‌های حضرت معصومه (س) را می‌شنوند، امام (ع) جمله‌ای عاطفی می‌گوید: «فداها ابوها». این جمله نه‌تنها یادآور حضرت زینب کبری (س) است که بدون آموزگار هم آموخته بود، بلکه به جایگاه علمی و معرفتی حضرت معصومه (س) نیز اشاره دارد.
مهاجرت حضرت معصومه: حرکتی بیدارکننده
مهاجرت حضرت معصومه (س) از مدینه به قم، تنها یک سفر عاطفی برای دیدار با برادرش امام رضا (ع) نبود. این حرکت، در واقع، پیامی بیدارکننده برای جامعه شیعی بود. در زمانی که بسیاری از شیعیان فریب سیاست‌های ظاهر محبت‌آمیز مأمون را خورده بودند، حضور یک زن جوان و عالم از خاندان اهل بیت در صحنه سیاسی-اجتماعی، ضربه‌ای به این توهم وارد کرد. این کاروان، که به ظاهر برای دیدار بود، در واقع ابزاری برای آگاهاندن مردم از حقیقت وضعیت سیاسی بود.
برخلاف امام رضا (ع) که در طول مهاجرت به خراسان تنها یک بار در نیشابور حدیث سلسله الذهب را بیان کردند، حضرت معصومه (س) با ورود به شهرهای مختلف، پیام‌هایی را منتقل کردند که نشان‌دهنده جایگاه علمی و معرفتی ایشان بود. این حرکت، شباهت زیادی به حرکت زینب کبری (س) پس از واقعه عاشورا دارد که با وجود تمام فشارها، پیام حقیقت را به جهانیان منتقل کرد.
هنگام ورود کاروان حضرت معصومه (س) به نزدیکی قم، حمله‌ای به آنان وارد شد که منجر به شهادت ایشان و برخی از همراهانشان شد. این حمله، نشان‌دهنده این است که کاروان نباید به مقصد خود می‌رسید و پیام آنان به طوس و خراسان نمی‌رسید. با این حال، حضور ایشان در قم و دفن شدن در این شهر، آغاز تحولاتی بزرگ بود. قم، که یکی از معدود شهرهایی بود که شیعیان در آن حضور داشتند، به مرور زمان به مرکزی برای شیعه و علم تبدیل شد. خاندان اشعریون، که از محبوبان اهل بیت (ع) و بزرگان شیعه بودند، نقش مهمی در تأسیس این مرکز ایفا کردند.
تحولات تاریخی قم و نقش حرم حضرت معصومه
حضور حضرت معصومه (س) در قم، نه‌تنها جایگاهی مذهبی برای این شهر ایجاد کرد، بلکه بستری برای تحولات علمی و فرهنگی شد. از دوران صفویه که جو شیعه غلبه پیدا کرد، تا مهاجرت شیخ عبدالکریم حائری و تأسیس حوزه علمیه قم، این شهر به یکی از مراکز بزرگ علمی و مرجعیتی جهان اسلام تبدیل شد. حوزه علمیه قم، که امروزه به «نجف جدید» معروف است، نه‌تنها در ایران بلکه در سطح بین‌المللی نیز نقش مهمی در گسترش فکر شیعه ایفا کرده است.
حرم حضرت معصومه (س) نه‌تنها یک مکان زیارتی است، بلکه نمادی از ادامه حرکت اهل بیت (ع) و پیام آنان است. بزرگان شیعه از زمان اشعریون تا امروز، با وقف زمین‌ها و توسعه حرم، نشان داده‌اند که این مکان چقدر ارزشمند است. حرم حضرت معصومه (س) به‌عنوان «سنگ‌نشان قبر بی‌نشان حضرت زهرا (س)» شناخته می‌شود و شکوه و جلالی که قبر مخفی حضرت زهرا (س) دارد، به این محل منتقل شده است.
نگاهی فرا تاریخی به قم و جایگاه آن
قم، با توجه به جایگاه تاریخی و آخرالزمانی‌اش، نیازمند نگاهی فرا تاریخی و فرامرزی است. این شهر، که امروزه میزبان زائران از سراسر جهان است و صدها هزار نفر در کنار حرم تحصیل می‌کنند، نباید تنها از منظر محلی یا ملی دیده شود. مسئولان و مردم باید به ابعاد بین‌المللی و تأثیرات فرهنگی و معنوی این شهر توجه کنند. توسعه امکانات شهری، رفاه زائران و توجه به ابعاد بین‌المللی قم، از جمله مواردی است که باید در دستور کار قرار گیرد.
در پایان، حضور حضرت معصومه (س) در قم و شهادت ایشان، نه‌تنها پایانی بر زندگی جسمانی ایشان بود، بلکه آغازی برای تحولاتی بزرگ در تاریخ شیعه و اسلام بود. این بانوی جوان و عالم، با حرکتی کاروانی و پیام‌آور، بستری را فراهم کرد که چند قرن بعد، در انقلاب اسلامی و مقاومت فرهنگی شیعیان نتیجه‌اش دیده شد. نور خداوند که در دل حرکت ایشان بود، همچنان پرفروغ است و روز به روز گسترده‌تر می‌شود.