صرف نگاه ابزارگرایانه به «هوش مصنوعی» سطحی است؛ در خصوص این فناوری نباید خوشبین یا بدبین بود

خبرگزاری مهر -گروه دین و اندیشه-سیده فاطمه سادات کیایی: اگر تا چند وقت پیش نرم افزارها و اپلیکیشن‌ها پیشتازان عرصه فناوری‌های نوین در زندگی بشر بودند، مدت زمان زیادی نخواهد گذشت که هوش مصنوعی به یک ابراز کاربردی در جنبه‌های مختلف زندگی انسان تبدیل شود. همانطور که ۱۰ سال پیش فکر نمی‌کردیم شبکه‌های اجتماعی و گوشی‌های هوشمند این چنین با زندگی پرشتاب انسان عصر حاضر پیوند بخورد، قابل تصور نیست هوش مصنوعی و فناوری‌های ساخته شده توسط آن تا کجای زندگی ما نفوذ خواهند داشت. تنها چیز پر واضح اهمیت علوم مربوط به هوش مصنوعی و توجه ویژه به آن است تا همزمان با ورودش به زندگی روزمره بتوانیم مواجه ای منطقی و درست داشته باشیم و آگاهی‌های لازم در مورد چگونگی استفاده، وضع قوانین و مقررات مربوطه، نگاه تعادلی به آن و غیره را ایجاد کنیم.

رهبر انقلاب چندی پیش با آگاهی از نفوذ قوی هوش مصنوعی به زندگی بشر در طی سال‌های آینده به درستی به جنبه‌های مختلفی از آن اشاره کرده و دستورات لازم را در این رابطه به مسؤولان امر دادند و در جایی اشاره کردند «امروز هوش مصنوعی با یک شتاب حیرت‌دهنده‌ای [دارد پیش می‌رود]؛ یعنی انسان متحیّر می‌شود از شتابی که این فناوری عجیب در دنیا پیدا کرده و دارد پیش می‌رود. خب الان دستگاه‌های مختلف ما نظامی و غیر نظامی از هوش مصنوعی دارند استفاده می‌کنند، بهره‌برداری می‌کنند، اما این ما را فریب ندهد. در مسئله‌ی هوش مصنوعی، بهره‌بردار بودن امتیاز نیست. این فناوری لایه‌های عمیقی دارد که باید بر آن لایه‌ها مسلط شد. آن لایه‌ها دست دیگران است. اگر شما نتوانید لایه‌های عمیق و متنوع این فناوری هوش مصنوعی را تأمین کنید، فردا اینها یک ایستگاهی مثل آژانس اتمی درست می‌کنند برای هوش مصنوعی که الان دارند مقدماتش را فراهم می‌کنند که اگر چنانچه به آن ایستگاه رسیدید، باید اجازه بگیرید که در فلان بخش از هوش مصنوعی استفاده کنید، در فلان بخشِ دیگر حق ندارید استفاده کنید! این‌جوری است. زرنگ‌های دنیا، فرصت‌طلب‌ها و قدرت‌طلب‌های دنیا دنبال این چیزها هستند. یک آژانس هوش مصنوعی هم به وجود می‌آید، آن‌وقت اجازه نمی‌دهند که شما از این منطقه عبور کنید. خودتان باید برسید به فناوری‌های عمیق و ژرف این مسئله و لایه‌های زیرساختی هوش مصنوعی را باید در کشور دنبال کنید.»

زمان زیادی نخواهد گذشت که هوش مصنوعی، این ابزار ساخته شده توسط انسان همه جنبه‌های زندگی بشر را دچار دگرگونی کند، از سلامتی و خانواده گرفته، تا آموزش و تکنولوژی، مشاغل و دنیای سایبری و حتی پزشکی و حمل و نقل با هوش مصنوعی دستخوش تغییرات حیرت انگیزی خواهد بود. یکی از موضوعات مهم در بحث هوش مصنوعی ارتباط آن با موضوع خانواده به عنوان رکن اصلی جامعه ایرانی اسلامی است. اینکه هوش مصنوعی چگونه می‌تواند بر نهاد خانواده تأثیر بگذارد و آینده ورود هوش مصنوعی به موضوع خانواده و تعلیم و تربیت چگونه است مبحثی که خبرنگار خبرگزاری مهر در گفتگویی با سمیرا خطیب زاده عضو هیئت علمی دانشگاه سوره و استادیار مدیرگروه مدیریت رسانه و فرهنگی به آن پرداخته است. گفتگوی زیر ماحصل این مصاحبه است که بخش اول آن پیش از این، در اینجا منتشر شده و هم اکنون بخش دوم آن تقدیم نگاهتان می‌شود:

*به نظر می‌رسد خارج از فضای فناوری مهندسی هوش مصنوعی توجه به حوزه‌های دیگری از هوش مصنوعی هم جدی است.

ببینید اگر هوش مصنوعی را جستجو هم بکنیم به این نتایج می رسیم که این دانش بین رشته‌ای شامل علم کامپیوتر، آمار، احتمالات، ریاضی، روانشناسی، جامعه شناسی، ارتباطات و غیره است، حتی پزشکی و مسائل شناختی هم در این علم قابل تعریف است و دامنه وسیعی را شام می‌شود، نمی‌توانیم بگوییم فقط دانشجویان ارتباطات درباره هوش مصنوعی تصمیم گیرنده هستند، بلکه در ارتباطات با موضوعات هوش مصنوعی باید همگرایی نخبگان را در حوزه‌های مختلف داشته باشیم.

*پس با این حساب توجه جدی به موضوع هوش مصنوعی، چه از باب چند رشته‌ای بودن آن و چه از این نظر که در آینده تغییرات جدی در زندگی با این فناوری رقم می‌خورد می‌تواند چالش‌های زیادی داشته باشد.
همینطور است به خصوص در بحث خانواده هوش مصنوعی می‌تواند نهادی ترین عنصر جامعه را دچار خطر کند که یک موضوع مهم نقض حریم خصوصی خانواده و افراد است. آنچه در هوش مصنوعی تعریف شده حجم بسیار زیادی را از افراد و خانواده‌ها جمع آوری و تجزیه و تحلیل می‌کند. حال ببینید چه مقدار داده از کشوری با جمعیت ۸۵ میلیون نفری داریم که جنبه شخصی دارد و کسانی که به الگوریتم برنامه دسترسی دارند حجم بزرگی از داده را در اختیار دارند. ممکن است از این داده‌ها استفاده‌های نادرست انجام شود و یا این ارزشمندترین دارایی یک کشور در دست دشمنان قرار گیرد. از این رو باید نقاط ضعف خود را در این زمینه شناسایی کنیم، اینکه مقررات سختگیرانه برای حفاظت از آن و رویکرد داده‌های ایمن بگذارند تا این داده‌ها به راحتی در اختیار کسی قرار نگیرد.

یکی دیگر از مشکلات، معضلات اخلاقی و امنیتی در بستر هوش مصنوعی است. ما در هر فناوری که می‌آید این موضوع را می‌بینیم که بدافزارهایی شکل می‌گیرند و شروع به رشد می‌کنند. اخبار فیک و تهدیدات بر خانواده اثر دارند، مثلاً می‌توانند وارد داده‌های مالی شوند و مبالغی را جا به جا کنند یا سیستم را از کار بیاندازند. بدافزاری وارد داده‌های پزشکی شود و دور داروها را تغییر بدهد.

یکی دیگر از معضلات کاهش تعاملات انسانی است به هر حال وقتی بچه‌ای غرق در فضای مجازی و فناوری‌های هوش مصنوعی می‌شود تعاملات انسانی کاهش پیدا می‌کند. خانواده‌ای که از صبح تا شب ارتباطات انسانی و چهره به چهره داشتند و بخش عمده ارتباطاتشان ارتباطات انسانی است اگر این روابط کاهش پیدا کند زنگ خطر به صدا در می‌آید. به هر صورت هر چقدر فناوری‌ها پیشرفته باشد و تسهیلگری کند نمی‌تواند جایگزین روح انسانی، مهر و عطوفتی که والدین به فرزندان دارند بشود. گاه مادر با یک نگاه می‌تواند از درون فرزند و مشکل او باخبر بشود، چیزی که در هوش مصنوعی و فناوری‌های جدید وجود ندارد.

موضوع بعدی کاهش همدلی و مهارت‌های اجتماعی در نتیجه استفاده بیش از حد از هوش مصنوعی است، برای اینکه این آسیب به حداقل برسد باید بین استفاده از فناوری و تعاملات اجتماعی تعادل ایجاد کنیم.

یکی دیگر از خطرات مهم و عمیق تصمیم‌گیری نادرست به علت داده‌های نادرست است. ویژگی هوش مصنوعی تسهیلگری، کمک کار بودن است که اولین موج هوش مصنوعی سوم هم از این نظر در حیطه شخصی سازی بود. یعنی براساس همان داده‌هایی که می‌دهیم همه چیز را شخصی سازی می‌کند و به آنچه علاقه نداریم را کنار می‌زند اگرچه این موضوع از یک‌نظر کمک کننده است اما اگر تکرار شود یک حباب سازی اتفاق می‌افتد و فرد را در دالانی هدایت شده قرار می‌دهد. تا جایی که در جریان موضوعات دیگر قرار نگیرد.

به هر حال کسانی که این فناوری را در اختیار دارد به راحتی می‌توانند داده و اطلاعات را مدیریت کنند و شما را در مسیری قرار دهند که خود خواستار آن هستند و برای آن برنامه نیز انجام دهند. در نتیجه کاهش تعاملات اجتماعی باید بپذیریم که اضطراب و استرس افزایش می‌یابد و حتی منجر به اعتیاد استفاده از این برنامه‌ها می‌شود، آمارهای جهانی می‌گوید مخاطبین شبکه‌ها اجتماعی افسردگی بالا و میزان استرس زیادی دارند.

*رویکردی برای جلوگیری از این مخاطرات وجود دارد؟

راهکارها چه در خصوص استفاده از هوش مصنوعی و چه دیگر فناوری‌های رایانه‌ای اکثراً یکسان است و فقط در تکنیک تفاوت دارد. مهمترین چیز داشتن تفکر انتقادی است که باید فعال باشد، داشتن مهارت سواد رسانه است و اینکه فرزندانمان را جوری تربیت کنیم و دایره گفتگو در مورد این فضا را وسیع کنیم که متوجه آثار مثبت و منفی باشند. باید از الان روی داشتن نگاه کودکان کار شود، باید به کودک بیاموزیم که این فناوری باگ های زیادی دارد، نه فقط درباره هوش مصنوعی بلکه رسانه‌های هوشمند دیگر هم این موضوع صدق می‌کند. سعی کنیم محیطی ایجاد کنیم که این حرف‌ها بدون قضاوت زده و شنیده شود، اجازه دهیم کودکان از نگرانی‌های خود صحبت کنند و اشتباهات را بیان کنند.

و در نهایت اینکه استفاده از هوش مصنوعی موضوعی اجتناب ناپذیر است، اما باید بدانیم این فناوری‌ها حامل فرهنگ و اعتقاد سازندگان آنهاست و اهداف آنان را دنبال می‌کند، صرف نگاه ابزارگرایانه به اینها سطحی است. می‌تواند بنیاد خانواده و افراد را متزلزل کند و جایگزین ارتباطات درست خانوادگی شود. باید برای استفاده آگاهانه آن برنامه داشته باشیم و براساس فرهنگ ایرانی اسلامی آن را بومی سازی کنیم، رهبر انقلاب فرمودند هوش مصنوعی در اداره آینده دنیا نقش مهمی دارد، بنابراین ما در فناوری هوش مصنوعی نه باید با دید خوشبینانه دچار غفلت شویم و نه نگاه صرفاً بدبینانه به آن داشته باشیم. تهدیدات را به حداقل برسانیم و به جای اینکه به دنبال یکسان سازی فرهنگ‌جهانی باشیم به فرهنگ بومی و ارزش‌های خودمان توجه کنیم.