خبرگزاری مهر، گروه بین الملل: پس از سقوط بشار اسد در ۸ دسامبر، گروه‌های پرشماری از پناهجویان سوری ساکن ترکیه که در جریان جنگ داخلی این کشور آواره شده بودند، در مرز مشترک ترکیه و سوریه گردهم آمده و برای بازگشت به کشورشان اعلام آمادگی کردند. بر اساس آمار منتشرشده، تاکنون ۲۰ هزار پناهجوی سوری از ترکیه به کشور خودشان بازگشته‌اند و این روند ادامه دارد. شرایط فعلی، هرچند برای ترکیه ایده‌آل به نظر می‌رسد و فرصتی مغتنم برای سیاست انتقال پناهجویان به سوریه است اما در ابعاد مختلف چالش‌هایی برای تداوم بدون ریسک مهاجرت معکوس فعلی وجود دارد.
وضعیت سوریه به‌عنوان کشور مقصد هنوز برای بازگشت عمده پناهجویان مناسب نیست. از طرفی، بسیاری از آوارگان در نخستین سال‌های سکونت خود در ترکیه تلاش کردند تا زندگی تازه‌ای برای خود ساخته و در فرهنگ محل فعلی سکونتشان ادغام گردند. اکنون بازگشت به سوریه برای آن‌ها به منزله شروع مجدد بوده و این در حالی است که بسیاری از افراد حتی منابع مالی برای ایجاد زندگی تازه را ندارند. در حقیقت، این افراد تجربه زیست پرفرازونشیبی را پشت سر گذاشته‌اند و به نظر نمی‌رسد برای اتخاذ تصمیم نامطمئن دیگری آماده باشند.
در این ۱۳ سال چه گذشت؟
در ابتدای بحران سوریه در سال ۲۰۱۱، ترکیه که تصور می‌کرد بحران به‌سرعت حل خواهد شد، سیاست درهای باز را در قبال پناهجویان سوری در پیش گرفت و از این مسئله به‌عنوان اثبات ژست بشردوستانه برای خود بهره برد. در سال‌های بعد و با افزایش شمار پناهجویان، رجب طیب اردوغان از سازمان ملل درخواست کرد منطقه‌ای امن در سوریه ایجاد شود تا پناهجویان در آنجا مستقر شوند.
با تداوم بحران، ترکیه سیاست‌های استقبال از پناهجویان را اصلاح کرد. به‌عنوان‌مثال، آنکارا قانونی تحت عنوان «حمایت موقت» را تصویب و به پناهجویان اجازه دسترسی به خدمات اساسی مانند آموزش و مراقبت‌های بهداشتی را اعطا نمود. با این حال، بر اساس قانون مذکور، پناهجویان ملزم به زندگی در استان‌هایی شدند که در آن‌ها ثبت‌نام کردند. همچنین طبق قانون حمایت موقت، پناهجویان اجازه قانونی برای خرید وسایل نقلیه و نیز راه اندازی کسب‌وکار شخصی خود را ندارند. در حقیقت، همیشه موانعی برای ادغام پناهجویان سوری در جامعه بومی ترکیه وجود داشته است.
مسئله آوارگان همچنین به ابزاری برای مذاکره ترکیه با اروپا تبدیل شد؛ این مسئله به این دلیل بود که ترکیه دروازه ورود به اروپا محسوب شده و در صورتی که پناهجویان را مدیریت نمی‌کرد، کشورهای اروپایی با بحران مواجه می‌شدند. در سال ۲۰۱۶، ترکیه متعهد شد که از مهاجرت غیرقانونی آوارگان سوری به اروپا جلوگیری کند و در ازای آن ۶ میلیارد یورو کمک مالی دریافت کند.
افکار عمومی نیز در این مدت کاملاً بر علیه پناهجویان بود. مردم معتقد بودند حضور آوارگان سوری امنیت ملی را تهدید می‌کند، انسجام اجتماعی را مختل می‌سازد و هویت ترکی را به خطر می‌اندازد. در واقع، فشارهای اقتصادی، کاهش ارزش پول ملی و تورم، پناهجویان را به‌عنوان بار اضافی در دیدگاه عمومی جلوه می‌داد. همین مسئله سبب شد تا دولت ترکیه هیچ‌گاه سیاست‌های بلندمدتی برای پناهجویان تدوین نکند.
تا سال ۲۰۲۲ شمار پناهجویان سوری در ترکیه به ۳.۲ میلیون نفر رسید و در این شرایط اردوغان تحت فشارهای پیش از انتخابات ریاست‌جمهوری اعلام کرد که قصد دارد یک میلیون پناهجوی سوری را به مناطق تحت مدیریت ترکیه در شمال سوریه بازگرداند. همچنین کمال قلیچدار اوغلو، نامزد حزب جمهوری‌خواه خلق (حزب رقیب اردوغان)، نیز برای جلب آرا عمومی وعده داد که سوری‌ها را ظرف دو سال بازخواهد گرداند.
موضع سخت‌گیرانه ترکیه نسبت به مهاجران سوری در دو سال گذشته تداوم یافت و با وجود آنکه قانون حمایت موقت، بازگشت پناهجویان به سوریه را بدون رضایت آن‌ها ممنوع کرده بود، پلیس ترکیه به دلیل تخلفات جزئی، مانند سکونت در شهرهایی غیر از شهرهای ثبت‌نام‌شده، شماری از مهاجران را اخراج نمود.
اردوغان تا پیش از تحولات اخیر در سوریه سیاست‌هایی را در این رابطه به‌صورت موازی پیش می‌برد که هدف غایی تمام آن‌ها تسهیل بازگشت مهاجران به سوریه بود؛ وی از یک سو به دنبال بهبود روابط با بشار اسد به‌منظور مذاکره برای انتقال پناهجویان بود و از سوی دیگر با تأمین مالی قطر، طرح ساخت ۲۵۰ هزار واحد مسکونی در ادلب و عفرین را دنبال می‌کرد. در نهایت اما پاسخی مثبت از اسد دریافت نکرد و رویدادهای بعدی مسیر دستیابی به اهداف ترکیه را هموارتر کرد.
در روزهای گذشته، جمعیت زیادی از مهاجران سوری در صدد بازگشت به کشور خود برآمدند. با این حال، وضعیت زندگی فعلی آن‌ها از یک سو و شرایط موجود در کشور مقصد از سوی دیگر، چالش‌هایی هستند که مسیر مهاجرت معکوس را از تداوم باز می‌دارد.
سوریه پذیرای مهاجران خواهد بود؟
در جریان جنگ داخلی سوریه، بیش از ۶.۴ میلیون نفر آواره شدند و حدود ۸۰ درصد از آن‌ها در کشورهای همسایه استقرار یافتند. در حال حاضر، محمد البشیر، نخست‌وزیر دولت موقت سوریه، اعلام کرده است که بازگرداندن امنیت و ثبات به کشور، تلاش در جهت بازسازی و تسهیل بازگشت پناهجویان، از اصلی‌ترین اهداف دولت خواهد بود.
با این حال، نباید از یاد برد که وضعیت حال حاضر سوریه برای خدمات‌رسانی به ساکنان فعلی آن نیز مناسب نیست؛ تحریم‌های ایالات متحده آمریکا علیه سوریه همچنان پابرجاست و کمک‌رسانی به این کشور را دشوار می‌سازد. از طرفی، در همان نخستین ساعات سقوط بشار اسد، اسرائیل حملاتی را علیه پایگاه‌های نظامی و مراکز تسلیحاتی سوریه انجام داده و به نظر می‌رسد برنامه‌هایی برای شهرک‌سازی‌های غیرقانونی در جولان اشغالی در سر دارد. در شمال نیز، ترکیه در سایه فقدان قدرت مرکزی دمشق به دنبال سرکوب احزاب کرد بوده و لذا در حال حاضر نمی‌توان از برقراری ثبات و امنیت در سوریه سخن گفت.
بسیاری از مناطق سوریه آب و برق شهری در اختیار ندارند و بر اساس آمار اعلام‌شده، ۹۰ درصد سوری‌ها هنوز به کمک‌های بشردوستانه نیاز دارند. به همین دلیل، انتظار می‌رود فشار برای دریافت خدمات عمومی، امکان بازگشت پایدار مهاجران را منتفی سازد.
چه سناریوهایی محتمل به نظر می‌رسند؟
علاوه بر ترکیه که با قدرت طرح انتقال مهاجران به سوریه را دنبال می‌کند، کشورهای اروپایی نیز پس از سقوط بشار اسد نه‌تنها بررسی درخواست پناهندگی از جانب سوری‌ها را به حالت تعلیق درآوردند، بلکه برنامه‌هایی را برای بازگشت سوری‌هایی که قبلاً وضعیت پناهندگی دریافت کرده بودند نیز اعلام کردند. بنابراین، به نظر می‌رسد حتی در صورت تشدید بی‌ثباتی و منازعه میان گروه‌های مسلح سوری، حداقل در کوتاه‌مدت کشورهای همسایه و نیز دولت‌های اروپایی پذیرای موج جدیدی از پناهجویان نخواهند بود.
از طرفی، در صورت وقوع چنین وضعیتی، بازگشت آوارگان فعلی نیز دچار مشکل خواهد شد، چرا که در حال حاضر شهرهای سوریه زیرساخت‌های مناسبی برای پذیرش افراد جدید ندارند. چنین وضعیتی در حالت تنش بحرانی‌تر نیز خواهد شد. بنا بر آنچه گفته شد، ادامه استقرار آوارگان در محل زندگی فعلی‌شان و نیز بازگشت آن‌ها به سرزمین خود هر دو سناریوهایی هستند که با چالش‌های بسیار مواجه‌اند.
هدی یوسفی؛ کارشناس مسائل غرب آسیا