خبرگزاری مهر، گروه استان‌ها – کوروش دیباج: طراحی، در تاریخ هنر همواره به‌مثابه ابزار اندیشه و تجسم شناخته شده است؛ ابزاری که نه‌فقط برای پیشبرد اثر نهایی، بلکه به‌مثابه بیانی مستقل از خلاقیت و ساختار ذهنی هنرمند مورد توجه قرار می‌گیرد.
در این میان، فرشبافی ایرانی یکی از مهم‌ترین عرصه‌هایی‌ست که طراحی در آن نه در مقام طرح خام و اولیه، بلکه به‌عنوان بخشی از متن اثر، حضوری زنده، پیچیده و در عین حال سیال دارد. سنت طراحی در فرش ایرانی، تنها از طریق نقشه‌های کاغذی یا دستورات استادکاران قابل پیگیری نیست، بلکه «اورنک» ها یا همان الگوهای بافته‌شده مستقل، خود تبدیل به رسانه‌ای تصویری برای انتقال شیوه‌های بافت، ترکیب‌بندی و حتی روایت‌های فرهنگی و اقلیمی شده‌اند.
نمایشگاه «اورنک؛ نمایشگاه الگوهای فرش»، منتخبی از مجموعه صالح جامطحاف، با نمایش اورنک‌هایی که خود روایت‌گر شیوه‌ای از اندیشیدن، بافتن و انتقال فرهنگی بصری‌اند، از ۲۳ فروردین تا ۲۷ فروردین ۱۴۰۴ در گالری دیدار اصفهان برپاست. کیوریتوری این نمایشگاه را علیرضا رفوگران، هنرمند و پژوهشگر هنرهای تجسمی برعهده دارد؛ کسی که سال‌ها تجربه آموزش، کیوریتوری، و اجرای پروژه‌های بینارشته‌ای در حوزه طراحی، نقاشی و هنرهای جدید را در کارنامه خود دارد. به همین مناسبت با او درباره این نمایشگاه و مفاهیم درونی آن به گفت‌وگو نشستیم.
در ابتدا بفرمائید ایده نمایشگاه «اورنک» چگونه شکل گرفت و چه مفهومی از «اورنک» برایتان الهام‌بخش بود؟
در جریان همکاری با مجموعه‌داران و پژوهشگران فرش، با مجموعه قابل توجهی از اورنک‌های مناطق مختلف ایران آشنا شدم. آنچه برایم جذاب بود، کارکرد این الگوها نه فقط به‌عنوان یک ابزار فنی در فرشبافی، بلکه به‌عنوان یک فرم تجسمی زنده، با بار معنایی فرهنگی، تاریخی و زیباشناختی بود. اورنک‌ها، در اصل طرح‌هایی بافته‌شده در ابعاد کوچک‌تر از یک فرش کامل‌اند که نه صرفاً ماکت بلکه پاره‌ای از پیکره اصلی هنر فرشبافی به شمار می‌آیند. برای من، اورنک رسانه‌ای بود برای اندیشه، حافظه جمعی، و انتقال یک دانش بصری پیچیده که اغلب نادیده گرفته شده است.
در متن نمایشگاه، اشاره‌ای مهم به مقایسه طراحی به‌مثابه تفکر و فرشبافی به‌عنوان فرآیندی مشارکتی و زمان‌بر شده است. این تشبیه از کجا آمده است؟
طراحی، همان‌طور که در متون نظری هنر معاصر هم اشاره شده، بیش از آنکه تنها پیش‌درآمد یک اثر باشد، خود نوعی بیان تفکر است. در فرشبافی، این ایده با وضوح بیشتری دیده می‌شود؛ چون طراح و بافنده، اگرچه گاهی دو فرد مجزا هستند، ولی در موارد بسیاری این دو نقش در یک فرد استادکار تجمیع می‌شود. همانند فیلمسازی که مرحله پیش‌تولید نقش حیاتی دارد، در فرشبافی هم اورنک نقش اسکچ یا پلات اولیه را دارد. از این نظر، طراحی در فرش نه فقط بازنمود بلکه ابزار تولید معناست.
به نظر می‌رسد «اورنک» در این نمایشگاه فقط به عنوان شیء دیده نمی‌شود، بلکه حامل یک روایت فرهنگی است.
دقیقاً. اورنک چیزی فراتر از یک نمونه بافته‌شده است. در اقلیم‌های مختلف ایران، واژه‌هایی مثل «دستور»، «مستوره» یا «واگیره» برای آن به کار می‌رود. اما چیزی که مشترک است، این است که این قطعات کوچک، حامل بخش‌هایی از جهان‌بینی، ذوق، سلیقه و حتی تاریخ زندگی یک منطقه‌اند. ما با مطالعه و نمایش این الگوها، در واقع در حال خوانش نسخه‌ای از تاریخ تصویری مردم هستیم.
شما در متن خود از نسبت میان اورنک و جنبش پاپ آرت هم صحبت کردید؛ مقایسه‌ای جسورانه و جالب. این نسبت را بیشتر باز می‌کنید؟
شاید در ظاهر، اورنک با جریان پاپ که عمدتاً شهری و رسانه‌محور است بی‌ربط به نظر برسد. اما اگر دقیق‌تر نگاه کنیم، هر دو به‌نوعی از تکرار، همگانی بودن و بهره‌گیری از فرهنگ عامه برای تولید اثر هنری استفاده می‌کنند. اورنک در قالبی سنتی، اما با خاصیتی مردمی و قابل بازتولید عمل می‌کند. همان‌گونه که پاپ آرت مرز میان هنر والا و فرهنگ عامه را می‌شکند، اورنک هم نشانه‌ای از هنر کاربردی است که در زندگی روزمره جاری است اما حامل اندیشه‌هایی ناب و قابل تکرار.
چه رویکردی برای انتخاب آثار و چیدمان نمایشگاه در نظر گرفته شد؟
نمایشگاه شامل طیفی متنوع از اورنک‌های اقلیمی مختلف است. در چیدمان، تلاش کردم روایت دیداری از فرایند بافت، تولید، و نقش‌آفرینی اورنک را پیش چشم مخاطب قرار دهم. مثلاً به‌جای ارائه صرفِ اورنک‌ها به‌عنوان اشیای موزه‌ای، سعی کردم فرم‌هایی از بازنمایی گرافیکی و تحلیل ساختاری در کنار آثار قرار گیرد تا مخاطب درک بهتری از مکانیسم تکرار، تغییر و شکل‌گیری فرش از دل این الگوها داشته باشد.
و در پایان، فکر می‌کنید نمایشگاه «اورنک» چه تأثیری بر نگاه مخاطب به فرش و طراحی ایرانی خواهد داشت؟
امید دارم مخاطب بعد از دیدن این نمایشگاه، فراتر از زیبایی‌شناسی فرش، به لایه‌های اندیشه‌ای، تاریخی و ساختاری آن بیندیشد. اورنک پلی است میان طراحی، کاربرد و فرهنگ. اگر مخاطب، حتی برای لحظه‌ای، از زاویه‌ای دیگر به فرش ایرانی نگاه کند، این نمایشگاه به هدفش رسیده است.