«تکم گردانی» آیینی کهن که آمدن نوروز را در آذربایجان نوید می دهد

خبرگزاری مهر – گروه استان‌ها: تکم گردانی از آئین‌های منطقه‌ای و فرهنگی ترک زبانان استان‌های آذربایجان غربی، شرقی، اردبیل است و ما بین دو چهارشنبه آخر سال و به استناد روایات محلی حتی پس از لحظه تحویل سال توسط تکم خوانان اجرا می‌شود.

آئین تکم گردانی در گذشته در مناطق مختلف آذربایجان غربی و در روزهای پایانی فصل زمستان و آستانه فرا رسیدن فصل بهار اجرا می‌شد به طوری که مردم تکم چی را سمبل رسیدن بهار می‌دانستند.

آئین تکم خوانی در حال حاضر در برخی از مناطق روستایی آذربایجان غربی اجرا می‌شود اما با گسترش شهرنشینی و صنعتی شدن زندگی شهری به تدریج رو به افول نهاده و در حال فراموشی است.

چند روزی مانده به عید، تکم چی به طور نمادین، تکم، بز ساخته شده از قطعات چوب را در کوچه‌های روستاها و شهرها می‌چرخاند و در حالی که اشعاری به زبان ترکی و با صدای دلنشین می‌خواند نوید آمدن عید را می‌داد و پاداش خود را از مردم می‌گرفت.

آئین تکم گردانی در مناطق مختلف آذربایجان غربی بین دو چهارشنبه پایانی سال یعنی کول و گول چرشنبه اجرا می‌شود. تکم گردانی با آداب و رسوم مردم آذربایجان عجین شده و این رسم فراموش شده، در دهه‌های گذشته با نزدیک شدن عید نوروز اجرا می‌شد به طوری که مردم به انتظار تکم چی نشسته و انتظار داشتند که تکم چی، سمبل نشاط بهاری آنها را برای استقبال از بهار آماده کند.

سنت‌های کهن که ریشه در فرهنگ دارد

تکم عروسکی بود به شکل بز که بر سر چوب گردی سوار می‌شد. این بز روی یک صفحه چهارگوش یا گرد که سوراخی در وسط داشت قرارمی گرفت که چوب پایه آن از سوراخ وسط صفحه می‌گذشت، تکم چی چوب را بدست می‌گرفت و تکم را روی صفحه چوبی به حرکت در آورده و متناسب با حرکات آن اشعاری را به آواز می‌خواند، سر و صدای زنگوله‌ها و خوردن تکم بر صفحه چوبی نوعی ریتم و آهنگ برای آواز تکم چی بوجود می‌آورد.

تکم چی ها معمولاً “دو نفر از اقشار پایین جامعه بودند که به طور نمادین بزی را از قطعات چوبی ساخته و به اتفاق وارد روستا شده، روستاییان و کودکان دنبال آنها به راه می‌افتادند و به اتفاق کوچه به کوچه و منزل به منزل روستا را می‌گشتند. بز چوبین را می‌رقصاندند و صاحب خانه آذوقه‌ای به آنها می‌داد.

بر اساس پژوهش‌های انجام یافته زمان دقیق اجرای این رسم معلوم نگردیده ولی با توجه به نزدیکی اجرای آن به ایام نوروز (اسفند) می‌توان گفت که اجرای آن بی مناسبت با فرا رسیدن ایام خجسته نوروز نبوده است چه بسا که این رسم در حوزه‌های فرهنگی آذربایجان شرقی و استان اردبیل نیز به لحاظ فرا رسیدن نوروز برگزار می شده است. اشعاری که تکم چی های حوزه یاد شده در این ارتباط می‌خواندند نیز می‌تواند موید همین مطلب باشد.

بهار آمد بهار آمد خوش آمد علی با ذوالفقار آمد خوش آمد

سیزین بو تازه ایلیز موبارک آیوز ایلیز هفته ز گونوز موبارک

آئین تکم خوانی که از جامعه روستایی و کشاورزی خطه آذربایجان سرچشمه گرفته، متأسفانه با پیشرفت علم و تکنولوژی، صنعتی شدن و گسترش شهرنشینی و در نهایت به علت فراهم نبودن بستر ارائه آن عقب نشینی کرده و در حال فراموشی است.

بو تکه آختا تکه / بویونوندا وار نوختا تکه / گاه قول اولار ساتئلار / گاهدا چئخار تاختاتکه

این بز نر، بز نر آخته است / طنابی بر گردنش بسته شده است / گاه غلام و برده می‌شود و به فروش می‌رسد / و گاه پادشاه می‌شود و بر تخت سلطنت تکیه می‌دهد.

ناب جبرئیل نامه گتوردی / گتور جگین پیمبره یتوردی / مبارک قوللارین گویه گوتوردی / سیزون بوتازه بایراموز مبارک / آیوز، ایلوز، هفتوز، گونوز مبارک

جناب جبرائیل نامه آورد / به محض آوردن به پیامبر رسانید / پیغمبر هم دست‌هایش را بر آسمان برداشت که / این عید تازه تان مبارک باشد / ماهتان، سالتان، هفته تان، روزتان مبارک باد

امیرالمومنین تخته چخاجاق / یزیدون بوینونا نوخدا وراجاق / شیرین شربت سو یرینه آخاجاق / سیزون بوتازه بایراموز مبارک / آیوز، ایلوز، هفتوز، گونوز مبارک

حضرت امیرالمومنین، به تخت ولایت خواهد نشست / و برگردن یزید افسار خواهد بست / و به جای آب در رودها شربت‌های شیرین جاری خواهد شد / این عید تازه تان مبارک باشد / ماهتان، سالتان، هفته تان، روزتان مبارک باد.

تکم چی ها پیک‌های شادی آفرین نوروز در آذربایجان غربی

تکم گردانی یکی از آئین‌های کهن منطقه آذربایجان به شمار می‌رود و نشان دهنده استقبال مردم منطقه به خصوص ارومیه از بهار و نوروز بوده اما در سال‌های اخیر این آئین کمرنگ شده است.

آئین‌های کهن به یادگار مانده از اجاد و گذشتگان هر کدام دارای بار مفهومی، تربیتی و معنوی بالایی است که باید با صیانت از آن زمینه انتقال به نسل آینده فراهم شود.

در این آئین در منطقه آذربایجان به خصوص در حوزه آذربایجان غربی به طور نمادین بزی را از قطعات چوبی ساخته و پوست بزغاله را هم بر روی آن کشیده و دو شاخ نیز بر سرش تعبیه می‌کردند روز موعود، تکم چی به اتفاق همراه خود (توبره کش) وارد روستا شده و از یک سوی ده شروع به اجرای مراسم می‌کردند، روستاییان و بچه‌ها دنبال ایشان به راه می‌افتادند و به اتفاق کوچه به کوچه و منزل به منزل روستا را می‌گشتند.

تکم چی ها با خواندن این اشعار به نوبت مقابل تک تک منازل می‌ایستادند و کد بانوی منزل در را بر روی آنها گشوده و طبق رسم معمول مقداری قند، چای، بلغور، نان، روغن یا مبلغی پول و.. به ایشان داده و راهی شأن می‌کرد. نهایتاً مواد جمع آوری شده را بین خود تقسیم کرده و به این ترتیب رسم با نزدیک شدن به ایام نوروز (اسفندماه) و اجرای آن به منظور زایش دوباره طبیعت، برکت آوری و در نهایت جمع آوری آذوقه توسط این اشخاص برای ادامه زندگی در روزهای آینده سال بی ارتباط نباشد.

آئین تکم گردانی با ارزش گذاری مجدد، بازشناسی و کاربردی کردن آن قابل احیا و گسترش است، اما لازمه تحقق این مهم آن است که مسئولین فرهنگی کشور، احیا آن را برای خود وظیفه دانسته و از فراموشی آن جلوگیری کنند تا فقط در روزهای نوروز به فکر احیا و استفاده از این آئین نباشیم و باور کنیم که این عروسک شادی بخش می‌تواند همراه با شادی‌ها و غصه‌هایمان و با تفکراتمان نسبت به جامعه همراه شده و ما را یاری کند.

در آستانه بهار طبیعت حضور تکم چی ها در محله‌ها و روستاهای منطقه آذربایجان از جمله شهرستان ارومیه خبر از آمدن عید نوروز می‌دهند و تکم چی ها پیک‌های شادی آفرین این جشن ملی می‌شوند.