به گزارش خبرنگار مهر، هفدهمین پیش‌نشست تخصصی همایش علمی هیئت و آیین‌های مذهبی ۱۴۰۳ با عنوان «هیئت: از مکان تا فضا» به میزبانی اندیشکده هیئت و با حضور سید شهاب‌الدین عودی، پژوهشگر مطالعات مناسک، برگزار شد.
این نشست به بررسی ابعاد جغرافیایی و معنایی هیئت‌های مذهبی پرداخته و به تفکیک هیئت‌ها بر اساس مکان و فضا پرداخت.
عودی در این نشست به تمایز بین مکان و فضا اشاره کرد و گفت: در گونه‌شناسی‌های مختلف، هیئت‌ها به دسته‌های مختلفی تقسیم می‌شوند. این دسته‌بندی‌ها شامل هیئت‌های مدرن، سنتی، مردمی و دولتی است. باید به ابعاد جغرافیایی و محیطی هیئت‌ها توجه بیشتری شود.
هیئت‌های ثابت و غیر ثابت
وی هیئت‌ها را به دو دسته ثابت و غیر ثابت تقسیم کرد و توضیح داد که هیئت‌های ثابت معمولاً در مکان‌های مشخصی مانند مساجد و حسینیه‌ها برگزار می‌شوند، در حالی که هیئت‌های غیر ثابت به دلیل توسعه شهری و تغییرات جغرافیایی به صورت موقتی و گذری برگزار می‌شوند.
عودی به هیئت‌های گذری اشاره کرد و گفت: این هیئت‌ها معمولاً با مشارکت‌کنندگانی روبه‌رو هستند که به صورت عبوری و موقتی در این مراسم‌ها شرکت می‌کنند و عمدتاً خاصیت شهر مدرن است. هیئت‌های گذری در تهران خیلی گسترده‌تر است. در پارک‌ها و معابر عبوری. پس اسمش را هیئت‌هایی با مشارکت کنندگان گذری یا مشارکت کنندگان عبوری می‌گذارم در برابر هیئت‌های ثابت که مشارکت کنندگانشان به نوعی مشتری ثابت آنجا هستند.
مناسک‌گذاری و قداست فضا
دکتر عودی همچنین به نظریه‌های مختلف درباره قداست مکان و فضا اشاره کرد و گفت: مناسک‌گذاری می‌تواند به محیط قداست ببخشد، اما باید آداب و ضوابط خاصی رعایت شود. که هیئت‌های گذری ممکن است فضای مقدس ایجاد کنند، اما این بستگی به تعلق خاطر مشارکت‌کنندگان دارد. اما در هیئت‌های گذری این مفهوم ممکن است تغییر کند ولی چون گذری است، این فرد هیچ تعلق خاطری ندارد و می‌آید آن بسته مصرفی خودش را استفاده می‌کند و می‌رود.
این پژوهشگر حوزه مناسک در ادامه افزود: آن چیزی که در هیئت‌های ثابت عمدتاً موجب معنادار شدن آن مکان و تبدیلش به فضای هیئت و قدسی می‌شود، ذهنیات و پیشینه آن افراد است. آیا این هیئت‌های گذرا با مشارکت کنندگان گذرا هم فضای مقدس می‌سازند یا نمی‌سازند؟ چیزی که من به نتیجه رسیدم، این است که فضاهای مناسکی گذرا که هیئت هم یکی از آنها است، یک نوع مکان فضای هیئتی یا به نوعی کژ فضا ایجاد می‌کند یعنی هم فضا هست و هم نیست. از یک طرف خنثی نیست و یک مکان عادی نیست و به هرحال یک سری افراد دارند آنجا مناسک برگزار می‌کنند و از یک طرف هم آن مؤلفه‌های جغرافیایی مکان مقدس را ندارد.
عودی در مورد تبدیل مکان به فضای معنادار اظهار داشت: کیفیت ایجاد فضا یعنی تبدیل مکان خنثی به فضای معنادار که اینجا منظور ما فضای هیئت است، یکی مربوط به خود سازه و حتی مصالح به کار رفته در آن است. یک بعد دیگر هم بعد تفاسیر ذهنی افراد است که وقتی در آن سازه می‌رود، این را با پیشینه ذهنی خودش تطبیق بدهد. بعد سوم بعد مشترکش است یعنی باید هر دو باشد. آن موقع می‌توانیم بگوییم این مکان، فضای معنادار هیئت است.
عودی در مورد گسترش هیئات گذری تاکید کرد: با قداست بخشی بیش از حد به فضاهای عمومی و در دسترس پذیر بودن این امر قدسی ممکن است به مرور این امر قدسی عادی و نزد مردم روزمره شود و دیگر آن قداست سابق را نداشته باشد و قدسی زدایی شود. این یک نظر است. یک نظر دیگر هم می‌گوید این هیئت‌ها گذاری به هرحال باید باشد چون در رویکردهای بدمند، هم خود شنیدن مداوم و بوییدن بو و حضور و خود لمس یک فضای قدسی، تأثیر می‌گذارد و این ثابت شده است.
هیئت‌های گذری می‌توانند به مناسک زدایی منجر شوند
در ادامه عودی به چالش‌های هیئت‌ها گذری اشاره کرد و گفت: به نظر من در مکان هیئت، تجربه‌های گذشته فرد خیلی مهم است یعنی در مکانی که از قبل بوده ولی در هیئت‌های گذری می‌بینیم، به نوعی نگاه کارکردی به هیئت از طرف برخی از مردم وجود دارد. یعنی لزوماً مشارکت مردم را در فضای هیئت نمی‌توان نشان دهنده علقه آنها به هیئت دانست. به نسبت کسی که به یک مکان ثابت می‌رود. مشارکت‌کنندگان ممکن است به لحاظ جسمی در هیئت حاضر باشند، اما از نظر ذهنی و روحی به آن فضا تعلق نداشته باشند. این موضوع می‌تواند به تضادهایی بین بدن و ذهن منجر شود که در نهایت بر کیفیت تجربه مذهبی تأثیر می‌گذارد.
عودی افزود: این تضاد می‌تواند به مناسک‌زدایی منجر شود، زیرا افراد ممکن است صرفاً به عنوان یک تماشاچی در این مراسم‌ها حاضر شوند.
این پژوهشگر در ادامه به سایر چالش‌هایی هیئت‌های گذری اشاره کرد و گفت: این هیئت‌ها ممکن است با مشکلاتی مانند عدم رعایت آداب و رسوم مواجه شوند این موضوع می‌تواند به مناسک‌زدایی منجر شود و کیفیت تجربه مذهبی را کاهش دهد. خود مناسکی بودن یا نبودن این افراد بسته به آن فضا است یعنی موقعی که شما یک کنشگر عبوری هستی، مناسک گذار حساب نمی‌شود هرچند در مکان هیئت هستید. اینجا می‌شود گفت به نوعی مشارکت کننده هستید. مانند خیلی از رویدادهای دیگر مثل جشن نیکوکاری و… که در فضای عمومی انجام می‌شود؛، یک مشارکت کننده می‌شوید یعنی از مناسک گذار به مشارکت کننده اجتماعی تبدیل می‌شوید.
سازه‌های موقت هیئت‌ها باید با توجه به نیازهای اجتماعی و فرهنگی منطقه طراحی شوند
وی در ادامه به تأثیرات اجتماعی هیئت‌ها بر برنامه‌ریزی شهری پرداخت و بیان کرد: باید توجه داشت توسعه مکان‌های مذهبی منجر به توسعه فضای مذهبی نمی‌شود. این را باید برنامه‌ریزان شهری در نظر داشته باشند سازه‌های موقت هیئت‌ها باید با توجه به نیازهای اجتماعی و فرهنگی منطقه طراحی شوند تا بتوانند فضایی معنادار ایجاد کنند.. به نظر من با بررسی نقشه ذهنی ساکنان و عبور کنندگان هر منطقه می‌شود به منطق مناسکی آن منطقه هم پی برد.
عودی در پایان سخنان خود افزود: البته دسته‌های عزاداری فرق دارد و آنجا آن معبر معنا دارد. اگر معناسازی شود حتی می‌تواند سازه هم نداشته باشد و اصلاً سقف هم نداشته باشد و باز هیئت باشد. معنای فضا ورای مکان است.