تفسیر تسنیم نمونه کاملی از نفی هر نوع حاکمیت و ولایت علمی بر قرآن است

خبرگزاری مهر-گروه دین و اندیشه: قرآن که تجلی اعظم خداست به حکم متکلم خویش در آمده و از شدت حضور و ظهور حکم غیب یافته است. همان گونه که امام زمان (عج) همواره در حضور است و غیبت آن موعود عالم به انسان‌ها بر می‌گردد. تفسیر تنها در جایی رخ می‌نماید که حجابی باشد و چون این حجاب جز بر خویشتن انسان‌ها نیست این انسان قرار گرفته در حجاب است که یک یک اعمال و اخلاق او بسان پرده‌های آهنین سویدای وجودش را می‌پوشاند. از این رو اولین مفسران حقیقی کتاب‌های الهی انبیای عظام و اوصیای آنها هستند که در پرتو هدایت الهی امت‌های درگیر ظلمت را به ساحل نجات راهنما بودند و با گستراندن سفره هدایت حجاب‌های انسانی را به کناری زدند. در طول تاریخ اسلام بسیار بودند فرزانگانی که با بهره مندی از فروغ روحی و استفاده از گوهر کلام ائمه (علیهم السلام) توانستند راه سعادت را بنمایانند.

تفسیر قرآن، به عنوان شرح و تبیین آیات الهی، از همان آغاز نزول قرآن کریم مورد توجه مسلمانان بوده است. در میان مسلمانان، شیعیان نیز به تبعیت از اهل بیت (علیهم‌السلام) و با تأکید بر آموزه‌های آنان، به تفسیر قرآن پرداخته‌اند. تاریخ تفسیر قرآن توسط مفسران شیعه، فراز و نشیب‌های بسیاری را پشت سر گذاشته و در هر دوره، ویژگی‌های خاصی داشته است. تاریخ تفسیر قرآن توسط مفسران شیعه، نشان‌دهنده تلاش مستمر و پویای آنان برای فهم و تبیین آیات الهی است. مفسران شیعه در هر دوره، با توجه به شرایط زمانی و مکانی و با بهره‌گیری از روش‌های مختلف تفسیری، به تبیین معارف قرآن پرداخته‌اند و آثار ارزشمندی را به یادگار گذاشته‌اند. این میراث غنی، همچنان مورد توجه و استفاده پژوهشگران و علاقه‌مندان به معارف قرآنی است.

دوره‌های تفسیری شیعه

در دوره عصر نزول و دوران حضور ائمه (علیهم‌السلام) یعنی قرن اول تا سوم هجری، تفسیر قرآن بیشتر به صورت شفاهی و از طریق نقل روایات از پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) و ائمه اطهار (علیهم‌السلام) صورت می‌گرفت. ائمه (علیهم‌السلام) علاوه بر تفسیر ظاهری، به تفسیر باطنی و تأویل آیات نیز توجه داشتند و تاکید بر توحید خالص و نفی هرگونه تشبیه خداوند به مخلوقات از ویژگی‌های تفسیر در این دوره بوده است.

تبیین جایگاه اهل بیت (علیهم‌السلام) در قرآن و تأکید بر ولایت آنان از مهم‌ترین محورهای تفسیری در این دوره به شمار می‌رود.اگرچه در این دوره آثار مکتوب تفسیری به صورت مدون و مستقل وجود ندارد، اما روایات تفسیری فراوانی از ائمه (علیهم‌السلام) در کتب حدیثی شیعه مانند کافی، تهذیب، استبصار و غیره نقل شده است. می‌توان گفت این روایات، شالوده اصلی تفسیر شیعی را تشکیل می‌دهند.

دوره بعدی تفسیری، دوران غیبت صغری و آغاز غیبت کبری یعنی قرن چهارم و پنجم هجری است. با آغاز غیبت کبری، ضرورت تدوین و تبیین معارف دینی و از جمله تفسیر قرآن بیش از پیش احساس شد. در این دوره، شاهد ظهور نخستین آثار مکتوب تفسیری شیعه هستیم. در این دوره، تفسیر روایی همچنان غالب بود و مفسران شیعه، به جمع‌آوری و تدوین روایات تفسیری ائمه (علیهم‌السلام) اهتمام داشتند. در این دوره، عقل‌گرایی در تفسیر قرآن به صورت محدود آغاز شد، اما همچنان روایات، محور اصلی تفسیر بودند.

تفسیر قمی منسوب به علی بن ابراهیم قمی، از نخستین تفاسیر شیعه که مبتنی بر روایات و تفسیر عیاشی اثر محمد بن مسعود عیاشی، از تفاسیر روایی مهم شیعه از تفاسیر این دوره است.

دوره بعدی عصر شکوفایی تفسیر عقلی و کلامی یعنی قرن ششم تا هشتم هجری است. این دوره، عصر شکوفایی علوم عقلی و کلامی در جهان اسلام بود و این امر، تأثیر بسزایی بر تفسیر قرآن توسط مفسران شیعه داشت. مفسران شیعه در این دوره، با بهره‌گیری از مبانی فلسفی و کلامی، به تفسیر قرآن پرداختند و تلاش کردند تا آیات الهی را با عقل و استدلال تبیین کنند. مفسران شیعه در این دوره، با استفاده از آیات قرآن، به دفاع از مبانی اعتقادی شیعه در برابر مخالفان پرداختند. مجمع البیان فی تفسیر القرآن و جوامع الجامع اثر شیخ طبرسی از جمله این تفاسیر است.

دوره بعدی دوره رکود نسبی تفسیر قرآن است یعنی قرن نهم تا دوازدهم هجری. در این دوره، به دلیل شرایط سیاسی و اجتماعی نامساعد، فعالیت‌های علمی و فرهنگی در جهان اسلام و از جمله در میان شیعیان، با رکود نسبی مواجه شد. در این دوره، تفسیر روایی و ادبی همچنان مورد توجه بود، اما نوآوری‌های چندانی در زمینه تفسیر قرآن صورت نگرفت. تفسیر صافی اثر ملامحسن فیض کاشانی و تفسیر نور الثقلین اثر شیخ حویزی از جمله تفاسیر این عصر است.

تفسیر تسنیم اثر آیت‌الله جوادی آملی، تفسیری فلسفی و عرفانی که به تبیین عمیق معارف قرآن می‌پردازد. گرچه تفسیر تسنیم، هم از نظر اسلوب و هم از نظر ساختار اصلی مشرب تفسیری المیزان را پی می‌گیرد لیکن تفاوت‌های چشمگیری در هر دو جهت آن مشاهده می‌شود

دوران معاصر را می‌توان عصر تحولات عظیم در جهان و از جمله در جهان اسلام نامید. در این دوره، مفسران شیعه با رویکردهای جدیدی به تفسیر قرآن پرداخته‌اند. توجه به مسائل اجتماعی و تلاش برای ارائه راهکارهای قرآنی برای حل مشکلات جامعه، تلاش برای تبیین آیات قرآن با استفاده از یافته‌های علمی جدید، تلاش برای ایجاد وحدت و همدلی بین مسلمانان با استفاده از آموزه‌های قرآن از جمله ویژگی‌های این دوره است. از جمله این تفاسیر می‌توان به ۳ تفسیر المیزان، نمونه و تسنیم اشاره کرد.

المیزان فی تفسیر القرآن اثر علامه سید محمد حسین طباطبایی، از مهم‌ترین تفاسیر جامع شیعه در عصر حاضر که با روش تفسیر قرآن به قرآن به تبیین آیات الهی پرداخته است. حضرت آیت الله علامه طباطبایی با اثر جاودانه خود زرین ورقی در دفتر تفسیر نهاده تا هم برای گذشتگان با تکمیل و تعمیم اندیشه‌هایشان فخری باشد و هم برای آیندگان با جهت دادن و افق روشن در جلوی دیدگان آنها نهادن ذخیره‌ای بوده و بزرگی و عزت بیافریند. به راستی تفسیر المیزان توانست زلال معارف قرآنی را در ساغر پیراسته خود بریزد و از خس و خاشاک اندیشه‌های حیران و توهمات سرگردان منزه کند تا به کام تشنه کامان رسانیده صفحه زرین حقیقت را در جان آنان ورق بزند. المیزان با ارائه مسیری مستقیم و با پیمودن ناهمواریهای آن طریقی بدیع و راهی رفتنی در مقابل قرآن پژوهان و مفسران گشوده است. راهی با بهره گیری از ذخایر فراوان عقل و نقل، افق روشن قرآن را نمایانده تا درهای بهشت خدا را با آیات قرآن بگشاید.

تفسیر نمونه اثر گروهی از نویسندگان زیر نظر آیت‌الله مکارم شیرازی، تفسیری ساده و روان که برای عموم مردم نگاشته شده است.

تفسیر تسنیم اثر آیت‌الله جوادی آملی، تفسیری فلسفی و عرفانی که به تبیین عمیق معارف قرآن می‌پردازد. گرچه تفسیر تسنیم، هم از نظر اسلوب و هم از نظر ساختار اصلی مشرب تفسیری المیزان را پی می‌گیرد لیکن تفاوت‌های چشمگیری در هر دو جهت آن مشاهده می‌شود.

یکی از مهم‌ترین این ویژگی‌ها آنکه جز از منظر قرآن به آیات نگریسته نشود و تار و پود همه علوم و دست مایه‌های مقدمی آن مبتنی بر نظام فکری قرآن طراحی و معماری شده است و تفسیری قرآنی محض عرضه شده است. حضرت آیت الله جوادی آملی مبنای حاکمیت مطلقه قرآن بر قرآن و نفی هر نوع حاکمیت و ولایت علمی بر قرآن را همواره مد نظر داشته و با تمام اعتقاد و باور بر این اسلوب قرآنی حرکت کرده است و اصرار ورزیدن و طرح هیچ علمی از علوم را مستقلاً در کنار وحی پسندیده ندانسته است. ضمن اینکه ارزشهای دانشی را فروغ روشن وحی منور کرده تا هم خورشید درخشان وحی نمایانده شود و هم ماه درخشان سایر علوم که در پرتو وحی نوری یافته اند را به رخ بکشاند. از این رهگذر قالب‌های فقهی کلامی عرفانی و حکمی آب از قلب قرآنی مهره دارد و هرگز نه تنها محدوده‌های علوم وسعت دریای معارف آیات الهی را تحدید نکرده بلکه خود نیز از این دریا وسعت یافته و صبغه قرآنی گرفته است.

جامع نگری قرآن در همه عرصه‌های انسانی حقیقت بارز دیگری است که در تفسیر تسنیم به گونه‌ای شفاف نمایانده شده است. هنر قرآن نه تنها این است که قداست ارتباط عبد با مولا را در میدان عبادت ترسیم می‌کند، بلکه می‌خواهد تمامی روابط انسانی را عبادی کرده و عبودیت محض را بر سراسر وجود انسانی حاکم گرداند و این جز با نفوذ آیات در زنجیره‌های رشته انسانی اعم از عقیده فرهنگ اقتصاد سیاست و سایر شاخه‌های آن امکان پذیر نیست و در این تفسیر این بنیان مستحکم قرآنی ظاهر می‌شود قطعاً جامعه امروز اسلام با فرهنگ و بینشی فراتر از همه دوران گذشته متوجه خویشتن خویش شده و اسلام آزاد شده از قیدها بدعت‌ها، تحریف‌ها و نیرنگ‌ها را باز شناخته و به دنبال آن است تا حضور محسوس دین را از شرق اندیشه تا غرب عمل باز یابد.

یکی از ممیزه‌های اصلی تفسیر تسنیم، تدوین و نگارش آن در زمان تحقق نظام اسلامی است. فرصتی که علامه سید محمد حسین طباطبایی در زمان تألیف تفسیر المیزان نداشت. این اندیشه‌های آسمانی امام خمینی بود این حصرها را شکست و علوم و معارف غنی اسلامی را از کنج زندان بدعت و انزوای حبس تحریف رهانیده و یک فرصت بی بدیل برای مفسران قرآن کریم رخ نمود و حضرت آیت الله جوادی آملی نیز با ارائه بهترین اسلوب بدون کمترین اضطراب، معارف مخفی شده المیزان را یکی پس از دیگری تبیین کرده که امروزه حوزه علمیه با مشاهده بهترین معارف و زیباترین اسلوب مشی اصیل خود را بعد از حدود بیست سال تدریس آن استاد فرزانه باز یافته و در آن گام نهاده است.