خبرگزاری مهر-گروه دین و اندیشه: تفسیر قرآن کریم به عنوان تبیین و توضیح معانی آیات الهی، از زمان نزول قرآن آغاز شد. پیامبر اکرم (ص) به عنوان اولین و مهم‌ترین مفسر قرآن، آیات الهی را برای اصحاب خود تبیین می‌کردند و آنان را با معانی و مفاهیم آن آشنا می‌ساختند.
بنابراین می‌توان گفت در دوران صدر اسلام با سه نوع تفسیر مواجه هستیم:
تفسیر پیامبر (ص): پیامبر اکرم (ص) به عنوان نخستین مفسر قرآن، با بیان اسباب نزول، شرح مفاهیم کلی و بیان معانی باطنی آیات، به تبیین قرآن می‌پرداختند.
تفسیر صحابه: پس از رحلت پیامبر (ص)، صحابه ایشان به تفسیر قرآن پرداختند. تفسیر صحابه مبتنی بر فهم مستقیم از پیامبر (ص) و دانش زبانی و ادبی آنان بود. از جمله مشهورترین مفسران صحابه می‌توان به علی بن ابی طالب (ع)، عبدالله بن مسعود، عبدالله بن عباس و ابی بن کعب اشاره کرد.
تفسیر تابعین: پس از صحابه، تابعین (کسانی که صحابه را درک کرده بودند) به تفسیر قرآن پرداختند. تفسیر تابعین بر پایه تفسیر صحابه و دانش لغوی و ادبی آنان بود. از جمله مشهورترین مفسران تابعین می‌توان به سعید بن جبیر، مجاهد بن جبر، عکرمه و قتاده اشاره کرد.
در دوران شکل‌گیری مذاهب، با پیدایش تفسیرهای روایی مواجه هستیم. در این دوره، با شکل‌گیری مذاهب مختلف اسلامی، تفسیر قرآن نیز رنگ و بوی مذهبی به خود گرفت. در این دوره، تفسیرهای روایی (تفسیرهایی که بر اساس روایات پیامبر (ص) و ائمه اطهار (ع) شکل گرفته بودند) رواج یافتند. از جمله مشهورترین تفاسیر روایی می‌توان به تفسیر قمی، تفسیر عیاشی و تفسیر فرات کوفی اشاره کرد.
دوره بعدی در تاریخ تفسیر قرآن کریم، دوران گسترش علوم و پدید آمدن تفسیرهای عقلی و کلامی است. در این دوره، با گسترش علوم مختلف مانند فلسفه، کلام، لغت و ادبیات، تفسیر قرآن نیز تحت تأثیر این علوم قرار گرفت. در این دوره، تفسیرهای عقلی و کلامی (تفسیرهایی که بر اساس استدلال‌های عقلی و مبانی کلامی شکل گرفته بودند) پدید آمدند. از جمله مشهورترین تفاسیر عقلی و کلامی می‌توان به تفسیر کشاف زمخشری، تفسیر فخر رازی و تفسیر بیضاوی اشاره کرد.
پس از این دوره بود که جهان اسلام بیش از پیش با مسئله‌ای با نام عرفان آشنا شد. دوران ظهور عرفان و پدید آمدن تفسیرهای عرفانی را می‌توان دوره بعدی در تاریخ تفسیر قرآن دانست. در این دوره، با ظهور عرفان اسلامی، تفسیر قرآن نیز تحت تأثیر عرفان قرار گرفت. در این دوره، تفسیرهای عرفانی (تفسیرهایی که بر اساس مبانی عرفانی و تجربیات باطنی شکل گرفته بودند) پدید آمدند. از جمله مشهورترین تفاسیر عرفانی می‌توان به تفسیر تستری، تفسیر سلمی و تفسیر ابن عربی اشاره کرد.
در دوران معاصر و پس از مشهور ترین تفسیر معاصر قرآن کریم یعنی المیزان فی تفسیر القرآن اثر جاودانه علامه سید محمدحسین طباطبایی تبریزی، تفسیر تسنیم یکی از مهم‌ترین تفاسیر قرآن کریم است.
تفسیر تسنیم یک تفسیر ترتیبی و موضوعی قرآن کریم است که توسط آیت الله عبدالله جوادی آملی به نگارش درآمده است. این تفسیر دارای ویژگی‌های زیر است:
نخست جامعیت. تسنیم سعی دارد تا به تمام ابعاد و جوانب آیات قرآن بپردازد و از علوم مختلف مانند فلسفه، عرفان، کلام و فقه در تبیین معانی قرآن بهره ببرد. ویژگی دیگر این تفسیر توجه به روش عقلی است. در این تفسیر، از استدلال‌های عقلی و فلسفی برای فهم و تبیین آیات قرآن استفاده می‌شود و تلاش می‌شود تا بین عقل و وحی هماهنگی ایجاد شود.
می‌توان توجه به روایات را ویژگی دیگر این تفسیر دانست. آیت الله جوادی آملی در تفسیر تسنیم، به روایات معصومین (علیهم‌السلام) توجه ویژه‌ای دارد و از آن‌ها در فهم و تبیین آیات قرآن بهره می‌برد.این تفسیر با زبانی روان و قابل فهم برای نسل امروز نوشته شده است و تلاش می‌کند تا معانی عمیق قرآن را به زبانی ساده و روشن بیان کند. تفسیر تسنیم بر این نکته تاکید دارد که هدف اصلی قرآن، هدایت انسان‌ها به سوی کمال و سعادت است و تلاش می‌کند تا این هدف را در تفسیر آیات مد نظر قرار دهد.
رویکرد تفسیری آیت الله جوادی آملی
آیت الله جوادی آملی در تفسیر قرآن، از یک رویکرد جامع و چند بعدی استفاده می‌کند. ایشان در تفسیر خود، به جنبه‌های مختلف آیات قرآن، از جمله جنبه‌های لغوی، ادبی، تاریخی، کلامی، فلسفی و عرفانی توجه دارد. رویکردهای تفسیری آیت الله جوادی آملی را می‌توان به ۴ دسته کلی تقسیم کرد؛ تفسیر قرآن به قرآن، تفسیر روایی، تفسیر عقلی و تفسیر عرفانی.
تفسیر قرآن به قرآن: یکی از مهم‌ترین رویکردهای تفسیری آیت الله جوادی آملی، تفسیر قرآن به قرآن است. ایشان معتقد است که بهترین راه برای فهم آیات قرآن، مراجعه به سایر آیات قرآن است. «تفسیر قرآن به قرآن» از روش‌های تفسیری رایج، به معنای استفاده حداکثری از آیات قرآن در فهم معنا و مراد سایر آیات این کتاب کریم الهی است. در این شیوه، معانی آیات قرآن به کمک آیات مشابه که موضوع و محتوای آن‌ها یکسان یا نزدیک به هم است، استخراج می‌شود.
تفسیر روایی: ایشان در تفسیر خود، به روایات معصومین (علیهم‌السلام) توجه ویژه‌ای دارد و از آن‌ها در فهم و تبیین آیات قرآن بهره می‌برد. تفسیر روایی، گونه‌ای از تفسیر قرآن با استفاده از احادیث تفسیری است. شیعیان در تفاسیر روایی از احادیث پیامبر (ص) و امامان معصوم استفاده می‌کنند.
تفسیر عقلی: آیت الله جوادی آملی در تفسیر خود، از استدلال‌های عقلی و فلسفی برای فهم و تبیین آیات قرآن استفاده می‌کند و تلاش می‌کند تا بین عقل و وحی هماهنگی ایجاد کند. «تفسیر عقلی» یکی از روش‌های تفسیری معتبر است که در آن از قرائن عقلی برای فهم معانی الفاظ و جملات قرآن کریم استفاده می‌شود. گاهی از این روش به عنوان روش تفسیر اجتهادی هم نام برده شده است. آیات تدبر در قرآن، سیرۀ عقلا و محدودیت روایات تفسیری، از جمله مستندات «تفسیر عقلی» به شمار می‌روند.
تفسیر عرفانی: ایشان در تفسیر خود، به جنبه‌های عرفانی آیات قرآن نیز توجه دارد و تلاش می‌کند تا معانی باطنی و رمزی آیات را کشف و بیان کند. «تفسیر عرفانی» بر این مبنا استوار است که قرآن کریم افزون بر ظواهر، دارای بواطنی است که از راه تصور یا از طریق کشف و شهود عرفانی می‌توان به آن دست یافت. عارف در تفسیر عرفانی بر مبنای تعالیم عرفانی یا ذوق وجدانی حاصل از شهود باطنی به تأویل ظواهر آیات قرآن می‌پردازد. وجه تمایز این نوع تفسیر از دیگر روش‌های تفسیری، یکی به کار بردن «زبان اشارت» و مصطلحات ویژه ای است که تجربه عرفانی آن را اقتضا می‌کند و دیگری، منبع قرار دادن «کشف و شهود» است که در سایر روش‌های تفسیری این منبع جایگاهی ندارد.
تفسیر تسنیم چه تفاوت‌هایی با سایر تفاسیر قرآن کریم دارد؟
تفسیر تسنیم آیت الله جوادی آملی از جنبه‌های مختلفی با سایر تفاسیر قرآن کریم تفاوت دارد. این تفاوت‌ها در رویکرد، روش، محتوا و هدف تفسیر قابل مشاهده است. در اینجا به برخی از مهم‌ترین تفاوت‌های تفسیر تسنیم با سایر تفاسیر اشاره می‌کنیم:
مؤلف در تفسیر تسنیم، از رویکردی فلسفی و عرفانی بهره می‌برد. ایشان با استفاده از مبانی فلسفه اسلامی و عرفان نظری، به تبیین معانی عمیق و باطنی آیات قرآن می‌پردازد. این رویکرد، باعث می‌شود که تفسیر تسنیم، از عمق و جامعیتی بیشتری برخوردار باشد و به لایه‌های پنهان معانی قرآن دست یابد. بسیاری از تفاسیر دیگر، بیشتر بر جنبه‌های لغوی، ادبی، تاریخی و کلامی آیات قرآن تمرکز دارند و کمتر به مباحث فلسفی و عرفانی می‌پردازند.
در تفسیر تسنیم، مؤلف سعی دارد تا به تمام ابعاد و جوانب آیات قرآن بپردازد و از علوم مختلف مانند فلسفه، عرفان، کلام، فقه، اخلاق و … در تبیین معانی قرآن بهره ببرد. ایشان با نگرشی سیستمی به قرآن، سعی دارد تا ارتباط بین آیات مختلف را نشان دهد و یک تصویر جامع و هماهنگ از معارف قرآنی ارائه کند. برخی از تفاسیر دیگر، بیشتر بر یک جنبه خاص از آیات قرآن تمرکز دارند و به سایر جنبه‌ها کمتر توجه می‌کنند. همچنین، برخی از تفاسیر دیگر، فاقد نگرش سیستمی به قرآن هستند و ارتباط بین آیات مختلف را به خوبی نشان نمی‌دهند.
آیت الله جوادی آملی در تفسیر تسنیم، از روش تفسیر قرآن به قرآن و روایات معصومین (علیهم‌السلام) به صورت گسترده استفاده می‌کند. ایشان معتقد است که بهترین راه برای فهم آیات قرآن، مراجعه به سایر آیات قرآن و روایات معصومین (علیهم‌السلام) است. در برخی از تفاسیر دیگر، از روش تفسیر قرآن به قرآن و روایات به صورت محدود استفاده می‌شود و بیشتر به آرای مفسر و استدلال‌های عقلی تکیه می‌شود.
ایشان در تفسیر تسنیم، به مسائل روز و نیازهای جامعه توجه ویژه‌ای دارد. ایشان با استفاده از معارف قرآنی، به پاسخگویی به سوالات و شبهات می‌پردازد و راهکارهای عملی برای حل مشکلات جامعه ارائه می‌کند.در برخی از تفاسیر دیگر، به مسائل روز و نیازهای جامعه کمتر توجه می‌شود و بیشتر به تبیین معانی ظاهری آیات قرآن بسنده می‌شود.
آیت الله جوادی آملی در تفسیر تسنیم، از زبانی روان و قابل فهم برای نسل امروز استفاده می‌کند. ایشان تلاش می‌کند تا معانی عمیق قرآن را به زبانی ساده و روشن بیان کند تا برای عموم مردم قابل استفاده باشد. برخی از تفاسیر دیگر، از زبانی قدیمی و دشوار استفاده می‌کنند که فهم آن‌ها برای عموم مردم دشوار است.
مؤلف تفسیر تسنیم، بر این نکته تاکید دارد که هدف اصلی قرآن، هدایت انسان‌ها به سوی کمال و سعادت است. ایشان تلاش می‌کند تا با تبیین معارف قرآنی، به تربیت انسان‌های مؤمن و متقی کمک کند. در برخی از تفاسیر دیگر، هدف اصلی تفسیر، تبیین معانی لغوی و ادبی آیات قرآن است و به هدف هدایت‌گری و تربیت کمتر توجه می‌شود.
می‌توان گفت، تفسیر تسنیم آیت الله جوادی آملی، با رویکرد فلسفی و عرفانی، جامعیت و نگرش سیستمی، استفاده گسترده از تفسیر قرآن به قرآن و روایات، توجه به مسائل روز و نیازهای جامعه، زبان معاصر و قابل فهم، و هدف هدایت‌گری و تربیت، از سایر تفاسیر قرآن کریم متمایز می‌شود.