خبرگزاری مهر-گروه هنر-آزاده فضلی؛ معماری به‌عنوان هنر و علم طراحی و ساخت فضاها و بناها تعریف می‌شود که این حوزه شامل ترکیب‌ها و روابط پیچیده‌ای از فرم‌ها، کارکردها، و زمینه‌های فرهنگی و اجتماعی است اما معماری فراتر از ساخت و ساز است؛ این هنر به ایجاد تجربه‌های انسانی در فضاهای مختلف می‌پردازد و تأثیر عمیقی بر زندگی روزمره انسان‌ها دارد. از طرف دیگر، معماری یکی از ارکان بسیار مهم در شکل‌گیری هویت بصری شهری است که بر فضاهای شهری، نمادهای تاریخی و فرهنگی، تنوع بصری، مسائل اجتماعی، فرهنگی و هویتی، محیط زیست و … تاثیر دارد. معماری نه تنها بر جنبه‌های بصری شهر تأثیر می‌گذارد، بلکه می‌تواند بر احساس هویت، تعلق و تجربه ساکنان و بازدیدکنندگان از فضاهای شهری نیز اثرگذار باشد.
مرکز معماری حوزه هنری انقلاب اسلامی نهادی تخصصی است که در راستای تبیین اندیشه و گفتمان سازی، آموزش و تربیت نیرو، تولید طراحی و ترویج کیفیت‌های هنر و معماری هویت مند و مسئله محور فعالیت می‌کند. مصطفی مومنی‌راد مدیر جوان این مرکز خرداد ۱۴۰۱ بعد از علی فروزانفر، عهده‌دار این مسئولیت شده است و تاکنون برخی اتفاقات در این حوزه را رقم زده است. در ادامه گفتگوی مشروح خبرگزاری مهر را با او می‌خوانید.
* آقای مومنی راد، از آنجایی که مرکز معماری اسلامی حوزه هنری در سکوت کارهای خود را انجام می‌دهد و معمولاً اخباری از این حوزه به صورت مستمر در رسانه‌ها دیده نمی‌شود، برای آشنا شدن مخاطبان با این مرکز و اینکه چه اهداف و عملکردی را در چشم‌اندازهای چند ساله خود می‌بیند، لطفاً در مورد اهداف و کارکردهای این مرکز توضیح دهید.
مرکز معماری اسلامی مشابه همه مراکز تخصصی حوزه هنری، یک ماهیت تخصصی و بین نهادی دارد. متاسفانه هنر معماری متولی مشخصی در کشور ندارد، نه وزارت فرهنگ و ارشاد و نه وزارت مسکن و شهرسازی عملاً متمرکز بر کیفیت معماری در کشور نیستند و تبعات این امر در سال‌های پس از پیروزی انقلاب اسلامی بسیار جدی و محسوس است؛ لذا مرکز معماری حوزه هنری رسالت میان‌بخشی برای خودش قائل است و سعی می‌کند که با تسهیل‌گری بین جامعه تخصصی حوزه معماری شهرسازی و نهادهای حاکمیتی و اساتید این حوزه در حل مسائل و مشکلات حوزه معماری و شهرسازی تاثیرگذار باشد.
متاسفانه هنر معماری متولی مشخصی در کشور ندارد، نه وزارت فرهنگ و ارشاد و نه وزارت مسکن و شهرسازی عملاً متمرکز بر کیفیت معماری در کشور نیستند و تبعات این امر در سال‌های پس از پیروزی انقلاب اسلامی بسیار جدی و محسوس است
همان‌طور که همه مراکز تخصصی حوزه هنری، تولیدات هنری دارند، مرکز معماری اسلامی حوزه هنری نیز تلاش می‌کند که چنین خروجی‌ها و دستاوردهایی را در عرصه معماری داشته باشد اما با توجه به ماهیت معماری و اقتضائات طراحی و ساخت در این حوزه، من و همکارانم در چند سال اخیر تلاش کردیم در پاسخ به نیازهای طراحی نهادهای مختلف که به ما مراجعه می‌کنند، فرآیندهایی مثل مسابقه محدود را پیش‌بینی کنیم که منتج به خلق کیفیت‌های معماری شود. در حوزه‌های مختلف این مسیر را پیگیری کردیم، البته موضوع تمرکز مرکز معماری، فضاهای یادمانی است که علی‌رغم نیاز جدی کشور به این فضاها متأسفانه آثار قابل قبولی در این حوزه خلق و تولید نشده‌اند. این در حالی است که کشورهای دیگر فضای یادمانی با کیفیتی دارند و از آن فضاها برای تحقق اهداف و روایت تاریخ و فرهنگ‌شان استفاده می‌کنند و این ابزار را نمی‌توان با فیلم یا اتفاقات هنری دیگر جایگزین کرد. در اینجا باید گفت که بناهای تاریخی راویان اصلی بخش مهمی از تاریخ هستند و در واقع عصاره ابعاد مختلف فرهنگ و زندگی مردم یک کشور را در دوره‌های مختلف تاریخ در معماری و شهرسازی متجلی می‌کنند.
* یادمان‌های معماری اتفاقاً جزء مهمی از معماری شهری در شهرهای بزرگ دنیا به حساب می‌آید که در مواجهه ابتدایی توریست‌ها با شهرها، نمایان می‌شوند که شاید بتوان میدان آزادی تهران را نیز یکی از یادمان‌های ماندگار دانست. در راستای همین موضوع چند نمونه از اقدامات اساسی که در مرکز معماری صورت گرفته است، نام ببرید.
اولین اقدام ما در این حوزه برگزاری مسابقه یادمان شهدای فاطمیون در شهر مشهد بود که خب با همکاری شهرداری مشهد این مسابقه حول یک فضای یادمانی در محله گلشهر مشهد که محل اعزام تیپ فاطمیون و شهدای تیپ فاطمیون است، برگزار شد. این مسابقه بعد از مشخص شدن نفرات برگزیده در حال حاضر در حال تامین مالی و رایزنی‌های اجرایی با شهرداری مشهد قرار دارد. بعد از آن ما مسابقه یادمان «شهید گمنام» وزارت اقتصاد را برگزار کردیم که این مسابقه هم به صورت مسابقه محدود برگزار شد و در حال حاضر فرآیندهای مناقصه ساخت این یادمان در حال برگزاری توسط وزارت اقتصاد است و اسناد و مدارک فنی ساخت این یادمان تکمیل شده است.
در سال ۱۴۰۳ نیز ما مسابقه یادمان شهدای حادثه تروریستی گلزار کرمان را با همکاری حوزه هنری کرمان و شهرداری شهر کرمان برگزار کردیم. حادثه تروریستی گلزار شهدای کرمان از نظر تعداد شهدا بزرگترین حادثه تروریستی بعد از انقلاب اسلامی است که همین مورد، اهمیت موضوع را برای ما بیشتر می‌کرد. بر این اساس، امیدواریم بتوانیم با همکاری حوزه هنری کرمان اتفاقی مثبت را در این فضا رقم بزنیم. لازم است تاکید کنم که ما از این دست اتفاقات در طول تاریخ بعد از انقلاب زیاد داشتیم اما متاسفانه نپرداختن به این اتفاقات در فضاهای شهری و یادمانی، عملاً منجر به این شده که ما خیلی از این فضاها را به صورت فیزیکی نداشته باشیم یا نشانه‌ای از آن در شهرها نباشد و به مرور برای روایت شان دچار مشکل بشویم. نفرات برگزیده این مسابقه مشخص شده‌اند و فرآیندهای اجرایی این یادمان هم در حال طی شدن است.
* لطفاً بفرمایید فراخوان‌های ساخت فضاهای یادمانی در چه فضایی منتشر می‌شوند؟
مسابقاتی که مرکز معماری اسلامی حوزه هنری برگزار می‌کند، محدود هستند و بین دفاتر تخصصی حوزه معماری برگزار می‌شوند. ما معمولاً فراخوان‌های مرکز را برای ۶ تا ۸ دفتر تخصصی معماری ارسال و آنها را به مشارکت در مسابقه دعوت می‌کنیم.
* آیا مرکز معماری توانسته به تعاملات بین‌المللی به ویژه در حوزه ساخت یادمان که اتفاقاً در کشورهای دیگر برجسته‌تر است، دست پیدا کند؟
در حوزه یادمان‌سازی، ما در مرکز معماری توانستیم پروژه‌های بین‌المللی را هم شروع کنیم. در حال حاضر هم در همکاری با رایزنی فرهنگی ایران در کشور بوسنی هستیم که روی یادمان ایران در میدان تهران شهر سارایوو کار می‌کنیم و فاز طراحی یادمان شروع شده است که حالا بعد از تکمیل فاز طراحی، وارد تعامل با شهرداری سارایوو خواهیم شد تا بتوانیم ان شاءالله این یادمان را که قرار است معرف فرهنگ و هنر ایران عزیز باشد، در شهر سارایوو اجرا کنیم.
در حال همکاری با رایزنی فرهنگی ایران در کشور بوسنی هستیم که روی یادمان ایران در میدان تهران شهر سارایوو کار می‌کنیم همچنین، در کشور عراق هم با همکاری مرکز بین الملل حوزه هنری در تعامل هستیم به منظور خلق یک فضای یادمانی حول حماسه‌های محور مقاومت و عملیات‌های آزادسازی علیه داعش رویدادی را برگزار کنیم که رایزنی‌ها و فرآیندهای طراحی این یادمان نیز در حال انجام است و با توجه به اینکه به چه نحوی جلو می‌رود حتماً در آینده اطلاع رسانی خواهد شد.
* از آنجایی که یکی از مباحث مهم در هر رشته‌ای، بحث آموزش و تربیت صحیح نیروها برای آن رشته است، در مرکز معماری، شما چقدر روی مباحث آموزشی و تربیتی تاکید دارید و چه اقداماتی انجام گرفته است؟
بخش دیگری از فعالیت‌های مرکز معماری حوزه هنری، آموزش معماری است که در قالب «مدرسه معماری ایرانی» سازماندهی شده است و ما علاوه بر آموزش طراحی معماری و تمرکزی که بر معماری ایرانی داریم، سعی کردیم هنرهای سنتی را که در معماری نمود دارد و به واسطه فاصله گرفتن معماری، در حال فراموش شدن است، در مدرسه معماری ایرانی آموزش بدهیم؛ لذا ما دوره‌های آیینه‌کاری، کاشی‌کاری، خط کوفی، کاشی معرق و گچ بری را که جزء مهمترین تزئینات کالبدی معماری سنتی هستند، در مرکز معماری برگزار می‌کنیم. در کنارش نیز روی کیفیت‌های معماری سنتی و معماری گذشته نیز تمرکز داریم؛ مدرسه معماری ایرانی حدوداً سالی نزدیک به ۴۰۰ هنرجو دارد که از آموزش‌های مرکز معماری استفاده می‌کنند.
* پروژه‌های پژوهشی نیز از دیگر ملزوماتی است که برای دستیابی یک مرکز به مهمترین اهدافش موثر است؛ در مرکز معماری چقدر از پژوهشگران و صاحبنظران این رشته بهره می‌گیرید؟
مرکز معماری حوزه هنری در عرصه پژوهشی هم فعالیت‌های مهمی را در این سال‌ها پی گرفته است که ۲ مورد از مهمترین خروجی‌های که در این حوزه داشتیم، پروژه پیوست فرهنگی مسکن و پایگاه داده مطالعات معماری شهرسازی ایران اسلامی است.
پروژه «پیوست فرهنگی مسکن» در حقیقت، نظام‌نامه ارزیابی تاثیرات فرهنگی اجتماعی ساخت مسکن است؛ این پروژه توسط جمعی از دانشجویان ارشد و دکترای دانشگاه شهید بهشتی طی یک فرآیند حدود دو ساله آماده شد و عملاً اولین سند تفصیلی با رویکرد فرهنگی به حوزه مسکن است و توجه‌ها و الزامات فرهنگی اجتماعی مسکن را عملاً در لایه‌های مختلف شرح داده است. این سند، ساماندهی از محتواهایی است که توسط پژوهشگران و اساتید حوزه معماری و شهرسازی با رویکرد فرهنگی اجتماعی قبلاً پژوهش و استخراج شده و ما سعی کردیم برای استفاده چه در لایه کارفرمایی و چه در لایه طراحان این سند را آماده کنیم که قابل استفاده در پروژه‌های ساخت مسکن کشور قلمداد می‌شود. این سند پنج جلد پشتیبان و یک جلد اصلی دارد که هر کدام از اینها با رویکرد مشخصی تدوین شدن برای مثال در جلد ششم این پیوست عملاً یک راهنمایی طراحی آماده شده که توجه‌ها و الزامات فرهنگی ساخت مسکن را در لایه مختلف بیان شده که برای طراحانی که با این دغدغه وارد حوزه طراحی می‌شوند، قابل استفاده است و بسیار در طراحی خانه‌های سایز کوچک در ساخت و سازهای انبوه مثل شهرک‌های اطراف شهرها کاربرد دارد. این سند چندی پیش با حضور اساتید فعال حوزه پیوست نگاری و اساتید معماری رونمایی شد و ما در حال رایزنی برای ارائه به نهادهای عملیاتی این حوزه مثل شرکت عمران شهرهای جدید و وزارت مسکن راه و شهرسازی هستیم.
پروژه «پیوست فرهنگی مسکن» نظام‌نامه ارزیابی تاثیرات فرهنگی اجتماعی ساخت مسکن است که عملاً اولین سند تفصیلی با رویکرد فرهنگی به حوزه مسکن است و توجه‌ها و الزامات فرهنگی اجتماعی مسکن را عملاً در لایه‌های مختلف شرح داده است
خروجی دیگری که در مراحل نهایی آماده‌سازی قرار دارد، «پایگاه داده مطالعات معماری شهرسازی ایران اسلامی» است؛ این پایگاه عملاً سایتی است که حدود ۳۵۰۰ مقاله و پژوهش منتشر شده در مجلات و نشریات تخصصی کشور را که در حوزه معماری ایران اسلامی بوده است، تجمیع کرده و با مروری روی این پژوهش‌ها بر اساس کلیدواژه‌های موضوعی و رویکردی، برچسب‌گذاری شده‌اند. این پایگاه داده عملاً ابزار تخصصی و بسیار کارآمدی برای پژوهشگران و علاقه‌مندان به پژوهش در حوزه معماری ایرانی اسلامی محسوب می‌شود که امکان جستجو به صورت تخصصی در این حوزه را فراهم می‌کند و نمودار و گراف‌هایی از ارتباطات پژوهشی این حوزه در اختیار پژوهشگران قرار می‌دهد.
در سال‌های اخیر مرکز معماری حوزه هنری از پژوهش و تدوین و انتشار کتاب‌های حوزه معماری ایرانی اسلامی هم حمایت‌هایی کرده است؛ سال ۱۴۰۲، کتاب «آداب آبادانی» نوشته محمدرضا اولیاء را توسط انتشارات سوره مهر چاپ کردیم که تمرکزش روی کیفیت‌های معماری شهر یزد است. دومین کتابی که ما از انتشار آن حمایت کردیم، کتاب «چهل مسجد شهر نجف آباد» است که قرار است توسط دانشگاه شهید بهشتی چاپ بشود و پژوهشش را دکتر کرباسی انجام داده است. سومین کتابی هم که اخیراً از پژوهش و انتشارش حمایت کردیم، کتاب «مدرسه خان شیراز» است که توسط یکی از پژوهشگران هنر دانشگاه شیراز طی چندین سال آماده و تدوین شده و ان شاءالله در سال‌های آینده منتشر خواهد شد.
* آیا پیشنهاد یا توصیه‌ای برای بهبود وضعیت معماری در کشور دارید؟ اولویت‌های مرکز معماری چقدر در این مسیر پاسخگو است؟
یک اولویت مهم در فعالیت‌های مرکز معماری حوزه هنری مقوله مسئله محوری است. ما معتقدیم که به واسطه فاصله‌ای که معماری در بازار با مسائل واقعی مردم و نیازهای کشور دارد، متاسفانه نقش آفرینی و تاثیرگذاری هم ضعیف شده و تلقی بخشی از مردم از معماری به یک کالای لوکس تبدیل شده است. ما سعی داریم در فعالیت‌هایی که مرکز معماری دارد، حتماً فعالیت‌های مان را مسئله محور ببینیم و سعی کنیم یک تقاطع جدی بین حوزه فعالیت تخصصی با مسائل کشور برقرار کنیم. برای مثال یکی از مسائل مهم کشور بحث اسکان غیررسمی است. ما روی یکی از نقاط بسیار بغرنج مسئله اسکان غیر رسمی در شهرستان سربندر (سربندر بخش مسکونی و غیر بندرگاهی بندر امام خمینی است) تمرکز کردیم. در سال‌های قبل تیم‌های دانشجویی را برای مسئله شناسی و تشخیص اولویت‌های حل مسائل شهری به این شهرستان اعزام کردیم. اواخر سال ۱۴۰۳ هم تیمی با همکاری پژوهشکده نظر مجدد برای بررسی ابعاد مختلف موضوع اسکان غیر رسمی به این شهرستان اعزام کردیم که در حال تدوین اسناد پژوهشی این سفرها هستیم.
شهرستان سربندر و ماهشهر تقاطع ۲ قطب اقتصادی مهم در کشور هستند. یعنی هم پالایشگاه ماهشهر و هم بندر امام خمینی در شهر ماهشهر عملاً ۲ بنگاه بزرگ اقتصادی کشور هستند اما توسعه نامتوازنی که در حاشیه این بنگاه‌های اقتصادی اتفاق افتاده عملاً منجر به این مسئله شده که بعد از ۴۰ سال هنوز آسیب و مشکل اسکان غیررسمی را نتوانستیم در این شهرستان رفع و حل کنیم که طی ۳۰ سال گذشته اتفاقات عدیده‌ای را برای مردم این منطقه رقم زده است. ما متمرکز هستیم که در لایه‌های مختلف برنامه‌ریزی شهری و معماری سعی کنیم و بتوانیم تجویزها و خروجی‌هایی برای حل این مسئله ارائه بدیم که تاثیرگذار باشد.