استخراج الگوهای مدیریتی از قرآن مغفول مانده است

به گزارش خبرنگار مهر، دومین نشست از سلسله نشست‌های مجازی «شناخت قرآن کریم» که با حضور و ارائه اساتید بین‌الملل و داخلی به مناسبت ماه مبارک رمضان و به همت انجمن علمی علوم قرآن و حدیث دانشگاه شهرکرد برنامه‌ریزی شده است، شامگاه گذشته ۲۰ اسفندماه با موضوع «روش فهم الگوی هدایت اخلاقی در قرآن کریم» و ارائه محمد عترت‌دوست، نویسنده و پژوهشگر علوم قرآنی برگزار شد.

محمد عترت‌دوست در این نشست تخصصی با اشاره به اینکه قرآن به تصریح خودش قطعاً برای هدایت بشر نازل شده است، اظهار کرد: این هدایت ابعاد مختلفی دارد که یکی از آنها، هدایت اخلاقی است اما پرسش اینجاست که این بُعد هدایت‌گری مصحف شریف را چگونه باید درک کنیم.

دانشیار دانشگاه تربیت دبیر شهید رجایی با ذکر اینکه برای خوانش و فهم متون و نصوص دینی و استخراج الگوها روش‌های مختلفی وجود دارد، ادامه داد: هر کدام از این روش‌ها همانند ابزاری هستند که برای کارکردی مشخص ایجاد شدند. پرسش اینجاست که آیا تمامی این روش‌ها برای فهم نصوص دینی مورد قبول است؟

عترت‌دوست بیان کرد: بررسی‌ها و پژوهش‌ها نشان می‌دهند که برای دریافت نصوص دینی سه گونه مختلف روش تحقیق داریم که اگر این سه در کنار هم طی شوند، خواهیم توانست ادعا کنیم که به یک فهم نسبتاً کاملی از متن رسیدیم.

گونه‌های تحقیق متن قرآن

وی گونه اول را شامل «روش‌های درمتنی» دانست و توضیح داد: در این روش، پژوهشگر به صورت ریز و جزئی وارد واژگان شده و جزئیات متن را بررسی و فهم می‌کند؛ گونه دوم شامل «روش‌های بامتنی» است که مجموعه کامل متن را به مثابه یک بسته کامل مورد بررسی قرار می‌دهد و دسته سوم نیز «تحلیل‌های فرامتنی» شامل سطور نانوشته و گفتمان‌های غالب و مغلوب زبانی و تاریخی متن هستند.

عترت‌دوست با بیان اینکه سوره‌های قرآن در یک شرایط گفتمانی نازل شدند، افزود: اگر ما این فضای گفتمانی ناظر به هر سوره را ندانیم به فهم عمیق از سوره‌ها و متون و خطبه‌ها نخواهیم رسید.

این مدرس دانشگاه با تأکید بر اینکه آیات قرآن و نیز خطبه‌ها و دعاهایی که از اهل بیت (ع) نقل شده با هم متفاوتند، ادامه داد: برای مثال سوره مبارکه یوسف یک داستان کامل و مجزا و سوره دیگری همچون انبیا، ۱۲ داستان را به صورت کوتاه و ناقص بیان می‌کنند، برخی سوره‌ها هیچ اشاره‌ای به داستان‌های تاریخی نداشته و برخی دیگر اشاره ضمنی به این داستان‌ها دارند.

این نویسنده و پژوهشگر علوم قرآنی اظهار کرد: اینها مدل‌های مختلف روایت در قرآن کریم هستند که این مدل‌ها باید فهم شوند تا ما بتوانیم به فهم عمیقی از آیات کلام وحی برسیم.

نگاهی به کتاب «الگوی مفهومی هدایت اخلاقی در قرآن کریم»

دانشیار دانشگاه تربیت دبیر شهید رجایی با اشاره به تدوین کتابش با عنوان «الگوی مفهومی هدایت اخلاقی در قرآن کریم»، توضیح داد: در فصل اول به مفهوم اخلاق و گستره مفاهیم اخلاقی در قرآن پرداخته شده است و عمده کار کتاب در فصل سوم آمده با این توضیح که بنده فقط یک سوره (سوره مبارکه اسرا) را مبنا قرار دادم و تمام آیات و گزاره‌های اخلاقی سوره را استخراج کردم تا بررسی کنم آیا پیام‌های اخلاقی سوره دارای نظم و حساب و کتاب است و از یک سوره می‌توان الگوی هدایت‌گری اخلاقی را فهم کرد یا خیر.

عترت‌دوست اضافه کرد: در مرحله بعدی با نگاهی به تفاسیر اخلاقی و اجتماعی موجود، تعداد پیام‌های اخلاقی ذیل آیات سوره اسرا تک به تک احصا و جمع‌آوری و کدگذاری شدند تا مشخص شود چه تعداد پیام و آموزه اخلاقی در هر یک از آیات بیان شده است. در اینجا اِعمال برداشت شخصی یا تفسیر به رأی موضوعیت ندارد بلکه کار بر طبق یک مبنا و اصول مشخص انجام می‌شود.

وی اظهار کرد: پس از جمع‌آوری اطلاعات، به سراغ استخراج الگو رفتم به این صورت که کتاب‌های اخلاقی و مرتبط با علم اخلاق را بررسی کردم تا مشخص شود برای الگوسازی اخلاقی چه مراحلی باید طی شود که در اینجا چهار مؤلفه شامل اصول و مبانی، الزامات، مقدمات و موانع در نظر گرفته شد.

عترت‌دوست با بیان اینکه فضیلت‌ها و رذیلت‌ها در حوزه رفتار فردی و اجتماعی در این کتاب ذکر شده است، بیان کرد: زمانی که این اطلاعات را جمع‌آوری کردم و یک‌یک گزاره‌های اخلاقی فردی و اجتماعی برداشت شدند و کدگذاری‌ها انجام گرفت به این نتیجه دست یافتم که تعداد گزاره‌های اخلاقی فردی و جمعی آیات مورد بررسی، تقریباً مساوی است.

اعجاز قرآن در نظم دقیق متون

مدرس دانشگاه تربیت دبیر شهید رجایی با تأکید بر اینکه قطعاً در دیگر سوره‌های قرآن نیز همین وضعیت وجود دارد، افزود: پیداست که خداوند متعال به یک میزان توجه به حوزه اخلاق فردی و جمعی دارد و این حاکی از نظم دقیق متن قرآن است. نکته دیگر این بود که الگوهای یکسانی نیز در بخش هدایت فردی و اجتماعی آیات به دست داده که این عین نظم و هنرمندی و دقت خداست.

عترت‌دوست با بیان اینکه مخاطب غیرمتخصص مفاهیم و گزاره‌های اخلاقی قرآن را پراکنده می‌بیند، افزود: اما کسی که علم و تخصص دارد و با الگوسازی اخلاقی و هدایت‌گری آشناست، جز نظم و اعجاز و زیبایی نمی‌بیند. بنده این پژوهش را فقط روی یک سوره انجام دادم، تصور کنید اگر همه سوره‌ها تحلیل و بررسی شوند و یافته‌ها در کنار هم قرار بگیرند و ادغام شوند، چه الگوسازی و تأثیری از کتاب آسمانی دریافت خواهیم کرد که دانشجویان علوم قرآن و حدیث می‌توانند این مسیر پژوهش و تحلیل را پیش بگیرند.

غفلت در پژوهش برای فهم قرآن

وی با ذکر اینکه کار در حوزه فهم قرآن کریم بسیار اندک بوده است، توضیح داد: در حوزه علوم قرآنی کار انجام نشده زیادی داریم که با وجود گذشت چهل و چند سال از عمر انقلاب و فعالیت گروه‌های متعدد علوم قرآن و حدیث در دانشگاه‌ها و نیز حوزه علمیه، جای بسی شرمساری است که هنوز به سراغ کارهای اساسی راجع به قرآن و حدیث نرفتیم و این از مصادیق مهجور ماندن کتاب آسمانی است.

عترت‌دوست با تأکید بر وارد کردن قرآن به بستر زندگی اجتماعی، اظهار کرد: استخراج الگوهای مدیریتی، هدایت‌گری و برنامه‌ریزی از مصحف شریف را هنوز انجام ندادیم تا این یا آن نهاد حکومت اسلامی برنامه‌ریزی خودشان را با بهره‌گیری از کلام وحی پیش ببرند.

دانشیار دانشگاه تربیت دبیر شهید رجایی با تصریح اینکه باز کردن این مسیر با انجام پژوهش توسط پژوهشگران حوزوی و دانشگاهی امکان‌پذیر خواهد بود، افزود: طبیعتاً مقام مسئول قرار نیست به انجام پژوهش قرآنی بپردازد بلکه این کار من و شما دانشگاهی است که در پایان‌نامه‌ها و رساله‌ها این کار را انجام دهیم و دیگران ادامه دهند تا مفاهیم و گزاره‌های قرآنی در همه ساحت‌ها به الگو تبدیل شوند و حاصل کار را وزیر و وکیل و مدیرکل و … به عنوان یک راهبرد و برنامه عملیاتی مورد بهره‌برداری قرار دهند.