از بیعت زنان صدر اسلام تا قیام انقلابی مشهد؛ روایتی از کنشگری اجتماعی زنان

به گزارش خبرنگار مهر، طاهره بی گم سیدی، معاونت بانوان بنیاد فرهنگی اجتماعی خاتم الاوصیا در برنامه تلویزیونی «قرارگاه» درباره اهمیت تاریخی ۱۷ دی‌ماه اظهار کرد: این تاریخ به دو دلیل بسیار ویژه است. نخست، سالروز صدور فرمان کشف حجاب توسط رضاخان در سال ۱۳۱۴ که از آن به‌عنوان روز آزادی زنان یاد می‌شود. دوم، رخداد مهمی در سال ۱۳۵۶، که طی آن بانوان مشهدی قیام علنی علیه رژیم شاهنشاهی انجام دادند. این حرکت، اولین جریان قیام عمومی بانوان و کاملاً زنانه بوده و از اهمیت بالایی برخوردار است.

وی افزود: برخی به اشتباه این قیام را مربوط به آزادی تعدادی زندانی در مشهد می‌دانند؛ در حالی که این حرکت بسیار فراتر از این موضوع بود و ماهیت عمومی داشت. حضرت آقا نیز در توصیف این قیام به‌صراحت تأکید دارند که این یک حرکت عمومی بانوان بوده و پس از آن، مردان به این قیام متصل شدند.

سیدی در ادامه گفت: یکی از ویژگی‌های این قیام، استمرار مجاهدت بانوان و خستگی‌ناپذیری آن‌ها در مسیر ارزش‌ها بود. بانوان مشهدی از روز ۱۷ دی‌ماه ۱۳۵۶ تا پیروزی انقلاب اسلامی در سال ۱۳۵۷ با برگزاری روضه‌های خانگی، تشکیل هیئت‌ها، و حتی استفاده از نمادهایی چون آویختن تسبیح بر تیرهای چراغ برق، این حرکت را زنده نگه داشتند. این استمرار، سبب اتصال این قیام به پیروزی انقلاب شد.

وی خاطرنشان کرد: روایت این قیام و ثبت آن در تاریخ، باعث شده که امروز بتوانیم به‌عنوان یک الگوی برجسته از حرکت‌های بانوان در راستای حفظ ارزش‌ها، به آن افتخار کنیم. این قیام به‌وضوح نشان داد که هرگاه بانوان به این باور برسند که باید ارزش‌ها را احیا کنند، اراده و عزم آن‌ها می‌تواند منجر به موفقیت شود.

بخشی‌نژاد، پژوهشگر حوزه زنان در ادامه گفت: برای درک اهمیت قیام ۱۷ دی ۱۳۵۶، باید به پیشینه تاریخی آن بازگردیم. این پیشینه از ۱۷ دی ۱۳۱۴ آغاز می‌شود؛ زمانی که رضاخان پس از سفر به ترکیه و تأثیرپذیری از سیاست‌های مدرن‌سازی آتاتورک، سیاست کشف حجاب را در ایران اجرا کرد. رضاخان معتقد بود که برای پیشرفت زنان و حضور آن‌ها در عرصه‌های اجتماعی، باید حجاب کنار گذاشته شود. او در ۱۷ دی‌ماه ۱۳۱۴، همراه با همسرش بدون حجاب در جشن فارغ‌التحصیلی دانشسرای عالی حاضر شد و اعلام کرد: ‘امروز به بانوان خودم آزادی اهدا کردم.

وی افزود: این سیاست اما با مقاومت مردم مواجه شد. نمونه بارز این مقاومت، قیام مسجد گوهرشاد در ۲۱ تیر ۱۳۱۴ بود. در این حادثه، مردم و علما در اعتراض به سیاست‌های رضاخان و حصر آیت‌الله قمی در مسجد گوهرشاد تحصن کردند، اما این تحصن با حمله نیروهای رژیم سرکوب شد و مسجد به رگبار بسته شد. در این سرکوب، بین ۲۰۰۰ تا ۵۰۰۰ نفر از زائران و مجاوران حرم مطهر به شهادت رسیدند. این حادثه، خفقان شدیدی را در کشور ایجاد کرد و مقاومت مردم را سرکوب کرد.

بخشی‌نژاد تأکید کرد: قیام ۱۷ دی ۱۳۵۶ زنان مشهد، ادامه همان روحیه مقاومت بود. این حرکت که اولین قیام عمومی بانوان علیه رژیم پهلوی به شمار می‌رود، نشان‌دهنده اراده و عزم زنان در حفظ ارزش‌های اسلامی و اجتماعی بود و نقش مؤثری در تداوم انقلاب اسلامی ایفا کرد. روایت و ثبت این قیام‌ها در تاریخ، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است و به‌عنوان الگوهای مقاومت و افتخار ملی باقی خواهد ماند.

در ادامه ناهید طیبی، پژوهشگر تاریخ اسلام و مدرس جامعه‌الزهرا، گفت: در حوزه کنشگری و حرکت اجتماعی و عمومی زنان، باید به مصادیق تاریخی و نقاط برجسته‌ای که زنان در تاریخ اسلام و ایران خلق کرده‌اند، اشاره کنیم. قیام انقلابی زنان مشهد علیه حکومت پهلوی، نمونه‌ای ارزشمند از این حرکت‌های گروهی و جمعی است که باید آن را گرامی بداریم. این قیام بهانه‌ای برای بازخوانی کنشگری‌های جمعی زنان در طول تاریخ است.

وی افزود: در عصر جاهلیت، هیچ حرکت اجتماعی، سیاسی، یا علمی گروهی از زنان مشاهده نمی‌شود. اما با ظهور اسلام، پیامبر اکرم (ص) گفتمان‌سازی جدیدی درباره منزلت و جایگاه اجتماعی زنان آغاز کرد. این گفتمان، حضور زنان را در عرصه‌های مختلف اجتماعی و سیاسی به رسمیت شناخت. یکی از اولین مصادیق این حضور، بیعت زنان با پیامبر (ص) در سه مقطع تاریخی مهم بود: بیعت عقب در مکه، بیعت سال ششم هجرت، و بیعت سال هشتم هجرت. این بیعت‌ها نشان‌دهنده به رسمیت شناختن کنشگری سیاسی و اجتماعی زنان در جامعه اسلامی بود.

طیبی در ادامه بیان کرد: به‌عنوان نمونه، پس از فتح مکه، بیش از ۴۰۰ زن با پیامبر (ص) بیعت کردند که ابن سعد در کتاب “الطبقات الکبری” اسامی آن‌ها را ثبت کرده است. علاوه بر این، زنان در حوزه علم نیز فعال بودند. روایات متعددی وجود دارد که نشان می‌دهد گروهی از زنان به صورت جمعی نزد پیامبر (ص) حاضر می‌شدند تا از دانش ایشان بهره‌مند شوند. این موارد، نمونه‌هایی از کنشگری اجتماعی و علمی زنان در صدر اسلام است که پایه‌گذار نقش‌آفرینی آنان در تاریخ شد.

در ادامه دوباره طاهره بی گم سیدی، معاونت بانوان بنیاد فرهنگی اجتماعی خانم الاوصیا در خصوص مؤلفه‌های تأثیرگذار کنشگری زنان اظهار داشت: زنان با توجه به روحیه عاطفی و فطرت لطیفشان، در بزنگاه‌های حساس، شناخت خوبی از صحنه و وظیفه خود دارند. این شناخت درست و حس وظیفه‌مندی، آن‌ها را به اقداماتی آتش به اختیار و مستقل سوق می‌دهد، بدون آن‌که منتظر تعریف مأموریت از سوی دیگران باشند.

وی افزود: حس دغدغه‌مندی زنان، به‌ویژه مادران، تأثیر عمیقی بر انتقال ارزش‌ها به نسل‌های بعدی دارد. به‌عنوان نمونه، یکی از مدیران بحران استانداری‌ها تعریف می‌کرد که طرحی جامع برای آموزش مدیران استان در حوزه مدیریت بحران اجرا کرده بود. او معتقد بود اگر این آموزش‌ها برای مادران برگزار می‌شد، چندین برابر اثرگذاری داشت، چراکه مادران به‌سرعت آنچه را که می‌آموزند و برایشان ارزشمند است، به فرزندانشان منتقل می‌کنند.

سیدی همچنین به نقش ارزش‌آفرین زنان در بزنگاه‌های تاریخی اشاره کرد و گفت: در جریان پیروزی انقلاب اسلامی، باوجود خفقان شدید، زنان با شجاعت و بدون ملاحظات دیپلماتیک وارد میدان شدند و پای ارزش‌ها ایستادند. به یاد دارم که در یکی از راهپیمایی‌های انقلاب، وقتی ارتش شاه حمله کرد و مردم به کوچه‌ها پناه بردند، زنی درب خانه‌اش را باز کرد تا مردم را پناه دهد. این‌گونه رفتارها نشان‌دهنده عمق حس مسئولیت‌پذیری و ارزش‌آفرینی زنان در لحظات بحرانی است.

وی در پایان تأکید کرد: زنان همواره در طول تاریخ، ثابت کرده‌اند که نه‌تنها در شناخت صحنه‌ها و تشخیص وظایف خود دقیق عمل می‌کنند، بلکه با حس وظیفه‌شناسی و دغدغه‌مندی عمیق، نقش تعیین‌کننده‌ای در جامعه ایفا می‌کنند.